Archangelica - anielskie ziele

Arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis Hoffm.), zwany także arcydzięglem lekarskim, anżeliką lub po prostu dzięglem. To roślina należąca do rodziny selerowatych (Apiaceae).

Od bardzo dawna z powodzeniem stosowały dzięgla ludy północne (np. Lapończycy), jak i nasi przodkowie (wykopaliska w Biskupinie). Wiadomo, że w X w. handlowano nim na targowiskach w Skandynawii. W krajach nordyckich arcydzięgiel zyskał tak wielką popularność, że wprowadzono jego ochronę, co niewątpliwie dało początek uprawom tego cennego zioła. Z XII-wiecznych zapisków wynika jasno, że dzierżawca opuszczający gospodarstwo zgodnie z obowiązującym prawem powinien pozostawić połowę upraw dzięgla swojemu następcy, co było również elementem kompleksowej ochrony rośliny.

Wiemy też, że już w XII wieku uprawą litworu w ogródkach przyklasztornych środkowej Europy zajęli się zakonnicy, nazywający roślinę zielem św. Ducha, według których żucie korzenia miało stanowić gwarancję długowieczności. Korzeń był jednym z sześćdziesięciu składników słynnego średniowiecznego leku nazywanego teriakiem, który stosowano jako odtrutkę i środek na wszelkie dolegliwości. Wkładano go również niemowlakom i dzieciom do kołyski, aby strzegł je przed jadem i zarazą. Bywał stosowany w rytuałach odpędzających, a przede wszystkim w odpędzaniu złych duchów, które kogoś opanowały - a więc do egzorcyzmów. W Grenlandii jest to niemal jedyna miejscowa jarzyna. Gotowano tam świeże baldachy arcydzięgla w mleku reniferów, aż uzyskały konsystencję sera i w takiej postaci spożywano. W czasie epidemii dżumy, która szalała w Mediolanie w 1510 r., Paracelsus zwrócił uwagę na korzystne działanie żutego korzenia arcydzięgla. Hodowany w ogródkach przyklasztornych, rozpowszechnił się następnie w całej Europie. Bodard (1810) uważał, że arcydzięgiel jest równie cenny dla Europejczyków jak żeń-szeń dla Chińczyków. 

Jak wygląda arcydzięgiel?

Arcydzięgiel jest rośliną dwuletnią, dorastającą do 150 cm wysokości. Łodygę ma bruzdowaną, mocną, dętą, a jego liście są 2-3 – krotnie pierzaste, o listkach sercowatojajowatych. Kwiaty są drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich posiada pięć niewyraźnych ząbków, pięć płatków korony, o długości ok. 1,5 mm. i pięć pręcików. Słupek jest dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie są długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze). Drobny owoc to rozłupnia rozpadająca się na dwie rozłupki.

Cała roślina przyjemnie pachnie. Liście dolne są bardzo duże. Kłącze jest krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie. Kłącze i korzenie wewnątrz są białe i gąbczaste. Roślina rośnie przy wodach, na glebach wilgotnych lub podmokłych, głównie na pogórzu i w górach. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. U nas spotykany w Tatrach, Pieninach, Sudetach, czasem uprawiany także w ogródkach i na działkach, w niektórych krajach Europy uprawiany na większą skalę.

Co cennego zawiera anżelika?

Korzeń  arcydzięgla jest aromatycznym surowcem olejkowym, zawierającym do 1,5% olejku eterycznego, w którego skład wchodzą D-alfa-felandren, alfa-pinen, p-cymen, kwas walerianowy oraz azotowe pochodne felandrenu np. 2-nitro-alfa-felandren. Ponadto zawiera związki kumarynowe (ksantotoksol, ksantotoksyna, imperatoryna, angelicyna, umbeliferon, ostol i inne), kwasy chlorogenowy. W surowcu występują ponadto małe ilości garbników i flawonoidów, m.in. pochodne naryngeniny oraz estry β-sitosterolu z kwasem palmitynowym i arachidowym. Oprócz olejku owoce zawierają również tłusty olej.

Jako surowca w lecznictwie wykorzystuje się: Radix Angelicae korzeń arcydzięgla, zbierany jesienią lub na wiosnę pierwszego roku wegetacyjnego, Fructus Angelicae owoc arcydzięgla oraz Folium Angelicae liść arcydzięgla, używane są głównie w medycynie ludowej i homeopatii.

Arcydzięgiel działa uspokajająco, rozkurczowo, wiatropędnie, moczopędnie, napotnie, wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczno, przeciwzapalnie i żółciopędnie. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, poprawia pracę wątroby i wzmacnia układ trawienny. W medycynie stosuje się wyciągi wodne i alkoholowe w dolegliwościach trawiennych, wzdęciach, stanach skurczowych żołądka, dróg żółciowych, przy niewydolności wątroby, osłabieniu ruchów perystaltycznych jelit, braku łaknienia, w zaburzeniach przemiany materii, w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, dróg moczowych, układu oddechowego, przy przeziębieniach i ogólnym osłabieniu. Działa wykrztuśnie i napotnie. Uspokaja przy umiarkowanym pobudzeniu nerwowym.

Zewnętrznie okłady z wyciągów wodnych dzięgla oraz olejku działają miejscowo przeciwbólowo, przeciwzapalnie, poprawiają miejscowe ukrwienie, rozgrzewają, pomagają w bólach mięśniowych i nerwobólach. Okłady i przemywania stosuje się w schorzeniach skórnych. Wyciągami płucze się jamę ustną i gardło w stanach zapalnych. 

Zastosowanie w kosmetyce

W kosmetyce arcydzięgiel używany jest do wyrobu szamponów do włosów o działaniu przeciwzapalnym i przeciwświądowym. Używany jest też do aromatyzowania mydeł, kosmetyków, środków chemii gospodarczej. Ze względu na ciekawy zapach olejek z dzięgla jest szeroko stosowany w przemyśle perfumeryjnym. 

Wino z korzenia arcydzięgla litworu

Składniki:

• Rozdrobniony korzeń arcydzięgla                          5 łyżek
• Białe wino                                                               2 szklanki

Surowiec zalewamy białym winem. Odstawiamy w szczelnie zamkniętym naczyniu na dwa tygodnie a następnie całość przecedzamy. Pijemy dwa razy dziennie po 2 łyżki stołowe przy nerwicy wegetatywnej, stanach skurczowych przewodu pokarmowego i braku łaknienia na tle nerwowym.

Napar z korzenia arcydzięgla litworu

Składniki:

Rozdrobniony korzeń arcydzięgla                       15,0

Woda                                                                  500,0

15,0 g ziela zalać 500,0 g wrzątku. Odstawić na 15-20 minut do naciągnięcia i ostudzenia, przecedzić. Pity przed jedzeniem zwiększa wydzielanie soków żołądkowych, wypity po jedzeniu działa przeciwwzdęciowo. Mocny napar z 200 g korzenia wlany do kąpieli działa uspokajająco.

Odwar z korzenia arcydzięgla litworu

Składniki:

Rozdrobniony korzeń arcydzięgla                       60,0

Woda                                                                  200,0

Odwar z korzenia dzięgla może być stosowany w kuracjach odwykowych od narkotyków, po zatruciach alkoholem, nikotyną i w wyczerpaniu pochorobowym. W tych sytuacjach używa się odwaru z 60,0 g drobno pociętego korzenia, gotowanych pod przykryciem na wolnym ogniu przez godzinę. Gotowy odwar dodaje się do kąpieli. W celu regulacji cyklu miesiączkowego stosuje się odwar z 15,0 g korzenia gotowanej w 200,0 g wody i pije się go dwa razy dziennie.

Publikacja przygotowana na podstawie:

Borkowski B. Zarys farmakognozji. wyd. III poprawione, PZWL, 1974
Wolski T., Najda A., Ludwiczuk A. Zawartość i skład olejku eterycznego i kwasów tłuszczowych otrzymanych z owoców arydzięgla lekarskiego. Herba Polonica, vol. 49, 2003,
Głowniak K., Wielski J. Badania fitochemiczne Archangelica officinalis Hoffm, Panacea Nr 1 (18), styczeń - marzec 2007
Glinka R. Receptura kosmetyczna, wyd. I, Łódź 2003
Zioła z apteki natury, Kozłowski J. A. i wsp.,  wyd. Publicat