Kosmetyczny prezent dla uczuleniowca

Uczulenie może występować w stosunku do jednego preparatu lub do wielu środków różniących się budową, ale mających tak zwaną wspólną determinantę. Co charakterystyczne, u niektórych osób odczyn alergiczny może wywoływać nawet niskie stężenie alergenu, praktycznie obojętne dla większości populacji. Ustalenie przyczyn tej dolegliwości bywa trudne, szczególnie w przypadku układów o słabym działaniu alergizującym.

Czym jest atopowe zapalenie skóry?

Do grupy chorób alergicznych zaliczane jest między innymi atopowe zapalenie skóry, znane także jako atopic dermatitis (ang.) lub dermatitis atopia (łac.). Termin ten po raz pierwszy wprowadzony w 1923 roku przez Coca i Cooka, wywodzi się z języka greckiego, gdzie atopos oznacza dziwny, odmienny. Schorzenie to znane jest także jako egzema, wyprysk atopowy, czy też alergiczne zapalenie skóry.

Objawy

Typowymi objawami tego typu dolegliwości są: pojawiające się miejscowo wykwity, obrzęk, sucha, łuszcząca się skóra oraz towarzyszący jej silny świąd. Do głównych objawów tego schorzenia można zaliczyć zaczerwienienie i suchość skóry. Często towarzyszą im swędzenie oraz nawrotowe zakażenia bakteryjne. 

Nieprawidłowa reakcja immunologiczna

Przyczynę ich powstawania stanowi genetycznie uwarunkowana reakcja, będąca nieprawidłową odpowiedzią immunologiczną na małe dawki antygenów, czyli związków, które w postaci istniejącej w naturze mogą wywoływać odczyny alergiczne. Mechanizm ich powstawania polega na działaniu cytotoksycznym w stosunku do komórek tucznych.

U ludzi podatnych na alergię pod wpływem substancji obojętnych dla osób zdrowych, np. wełny, systemy te wyzwalają mediatory, między innymi histaminę, odpowiadające za określone reakcje. W efekcie ich działania dochodzi do nadmiernego wytwarzania przeciwciał – immunoglobulin E (Ig E), skierowanych głównie przeciwko alergenom. Układy te odgrywają istotną rolę w powstawaniu alergii natychmiastowej.

Wieloletni charakter choroby

Atopowe zapalenie skóry najczęściej dotyka dzieci, ale może pojawiać się także u osób starszych. Choroba ma bardzo często charakter wieloletni z okresami, kiedy objawy są mniej lub bardziej nasilone. W jej przebiegu istotną rolę odgrywa element emocjonalny, który sam nie stanowi co prawda bezpośredniej przyczyny pojawiających się objawów, ale poprzez wpływ na układ nerwowy u osoby chorej może stać się czynnikiem je wyzwalającym.

Pojawiające się zmiany skórne nie u wszystkich wyglądają jednakowo. W dużej mierze ich stan i umiejscowienie związane są z wiekiem osoby dotkniętej tą dolegliwością. I tak na przykład:

• U niemowląt zaczerwieniona i łuszcząca się skóra pojawia się najczęściej na policzkach. Plackowate ogniska tworzą się także na pośladkach i przedramionach.
• U osób dorosłych schorzenie to atakuje głównie stawy, twarz, skórę głowy. Zmiany te mogą jednak także obejmować całe ciało.

Farmakoterapia atopowego zapalenia skóry

Podstawowym warunkiem leczenia atopowego zapalenia skóry jest przerwanie styczności z czynnikiem alergizującym oraz z substancjami mogącymi powodować uczulenia krzyżowe.

Kortykosteroid

W okresie zaostrzenia zmian chorobowych do leczenia często wykorzystuje się preparaty kortykosteroidowe, związki charakteryzujące się wielokierunkowym działaniem, między innymi przeciwwysiękowym, przeciwobrzękowym, immunosupresyjnym.

Układy tego segmentu zaliczane są do najbardziej efektywnych spośród stosowanych miejscowo środków przeciwzapalnych. Ze względu na swoje właściwości są one powszechnie wykorzystywane w leczeniu wielu dolegliwości skórnych. W miejscowej terapii klinicznej zastosowano je po raz pierwszy w 1952 roku, co stanowiło swoisty przełom w leczeniu dermatologicznym. Od tego momentu kortykosteroidy, oferowane w różnorodnej postaci: preparatów emulsyjnych, maści, aerozoli, wykorzystywane są w przypadku wielu chorób skóry.

Efekty uboczne

Terapia kortykosteroidami nie należy jednak do obojętnych dla organizmu. Do skutków ubocznych przy ich miejscowym stosowaniu można zaliczyć między innymi ścienienie naskórka, rozstępy, zanik skóry i tkanki podskórnej, trądzik, rumień steroidowy, przebarwienia lub odbarwienia skóry. Do niedawna zasadna była zależność: im lepsza efektywność działania preparatu, tym większe skutki uboczne jej towarzyszące. Obecnie odnotowuje się redukcję działań niepożądanych towarzyszących leczeniu kortykosteroidami i znaczącą poprawę ich indeksu terapeutycznego oznaczanego jako stosunek dawki leku wywołującej objawy toksyczne, do dawki powodującej efekt terapeutyczny.

Kseroza

W przypadku wielu chorób, między innymi atopowego zapalenia skóry, zakłócona zostaje laminarna struktura lipidów międzykomórkowych. Istotny element terapii steroidowej stanowią promotory przenikania, które dodatkowo zwiększają przepuszczalność warstwy rogowej. W efekcie pacjenci dotknięci tą dolegliwością prezentują dysfunkcję bariery skórnej, która klinicznie określana jest mianem kserozy. Skóra traci naturalną barierę ochronną, staje się bardziej podatna na działanie szkodliwych czynników zewnętrznych. Sprzyja to nie tylko przenikalności alergenów, ale także zwiększonej kolonizacji flory bakteryjnej. Z tego też powodu, leczenie alergicznych chorób skóry najczęściej obejmuje kurację wspomagającą odnowę struktury barierowej naskórka. Minimalizację skutków ubocznych leczenia kortykosteroidami może zapewnić terapia przemienna, podczas której na zmianę stosuje się preparat steroidowy i odpowiednio dobrany produkt o obojętnym podłożu. 

Leczenie wspomaga odpowiednia higiena

Istotnym elementem wspomagającym leczenie egzemy staje się ograniczenie suchości skóry, która dodatkowo u osób chorych jest bardzo wrażliwa na wiele substancji. Z tego też powodu, przy jej pielęgnacji należy ograniczyć lub całkowicie wyeliminować produkty drażniące, takie jak: alkaliczne mydła, sole i płyny do kąpieli. 
Kąpiel osób o atopowym zapaleniu skóry nie powinna trwać zbyt długo. Stosowana do mycia woda powinna być letnia lub lekko ciepła, nigdy gorąca.

Do zabiegów higienicznych należy wykorzystywać łagodne, bezzapachowe preparaty w płynie, zawierające pośród składników recepturalnych substancje zarówno natłuszczające, jak i nawilżające.

Bezpośrednio po kąpieli należy stosować odpowiednio dobrane kosmetyki pielęgnacyjne. W przywracaniu prawidłowej funkcji naskórka i likwidowaniu objawów suchej skóry chętnie wykorzystywane są tzw. emolienty. W literaturze można spotkać różne definicje tej grupy surowców.

Emollientia

W medycynie emollientia to środki zmiękczające, uspokajające. Nazwa ich wywodzi się od łacińskiego słowa emolliare, oznaczającego właśnie zmiękczanie.

Emolienty w leczeniu suchej, łuszczącej się skóry stosowane są od ponad 2000 lat. Teoretycznie ich funkcjonowanie można rozpatrywać na trzech różnych poziomach naskórka.

• Najważniejsze ich działanie związane jest z okluzją mieszaniny odpowiednio dobranych surowców na powierzchni skóry.
• Kolejny efekt opiera się na wprowadzeniu mieszaniny lipidów do przestrzeni międzykomórkowych.
• Ostatnia z potencjalnych reakcji emolientów uzależniona jest od możliwości ich dotarcia do komórek naskórka i ułatwienia stymulacji syntezy jego naturalnych lipidów.

Warstwa ochronna na powierzchni skóry

Idealny emolient powinien cechować się wszystkimi trzema wymienionymi funkcjami. Najczęściej jednak wykorzystywane układy tego segmentu działają poprzez tworzenie na powierzchni skóry warstwy ochronnej. Własności barierowe skóry i związane z tym prawidłowe jej funkcjonowanie w dużej mierze zależą bowiem od obecności płaszcza tłuszczowego znajdującego się na jej powierzchni. Powstała bariera stanowi naturalną przeszkodę dla substancji zewnętrznych, a także ogranicza utratę wody i innych substancji podstawowych z jej głębszych warstw.

Emolienty nie tylko poprawiają w znaczący sposób właściwości sensoryczne skóry, ale ich dodatek ułatwia także rozprowadzanie preparatu podczas jego aplikacji. 

Odpowiednie natłuszczenie

Jednym z ważniejszych kryteriów charakteryzujących, a także odgrywających istotną rolę w ocenie tej grupy związków, jest współczynnik rozprzestrzeniania. Parametr ten, w dużej mierze zależny od chemicznej struktury, ciężaru cząsteczkowego, konsystencji wykorzystywanego związku, często dostarcza także informacji na temat jego zdolności natłuszczających. Jego wartość jest jednak wielkością względną, pozwalającą jedynie na porównanie zachowań poszczególnych emolientów.

I tak na ogół oleje roślinne i mineralne, jak również woski pozostawiają na skórze stosunkowo ciężki film. Lżejsze i bardziej miłe odczucia zapewniają jej natomiast hydrofobowe estry kwasów tłuszczowych. Związki te stanowią prawie nieograniczone źródło syntetycznych środków zmiękczających. Otrzymuje się je w wyniku estryfikacji między innymi glikolu etylenowego, propylenowego, polimerów gliceryny, alkoholu izopropylowego różnorodnymi kwasami tłuszczowymi. Odczucia, jakie zapewniają, jak i ich działanie, ściśle związane są z ilością atomów węgla wprowadzanej reszty kwasowej. Emolienty o krótszych łańcuchach, np. mirystynian izopropylu, oktanian oktylu, dostarczają bardziej suchych odczuć, zaś związki o większych strukturach, m.in. stearyniany, czy izostearyniany – bardziej tłustych. W profilaktyce i leczeniu nadmiernej suchości skóry, najczęściej wykorzystuje się preparaty zabezpieczające uszkodzoną barierę naskórkową zawierające: wazelinę, lanolinę, różnorodne oleje, zarówno mineralne, jak i silikonowe.

Wazalina, lanolina, silikony i tłuszcze roślinne w walce z suchą skórą

Wazelina

Szeroko rozpowszechnionym emolientem niepolarnym o silnych właściwościach okluzyjnych jest wazelina. Jest to mazista substancja o temperaturze topnienie 40 – 58°C, stanowiąca mieszaninę rafinowanych węglowodorów, głównie C22 i C23. Jej właściwości wykorzystywane są w środkach przeznaczonych do  pielęgnacji skóry od 1872 roku, kiedy to po raz pierwszy użył ją Robert Chesebrough. 

Również dziś wazelina znajduje liczne zastosowania. Wykorzystywana jest ona samoistnie, jak również jako składnik preparatów pielęgnacyjnych czy dermatologicznych. Surowiec ten stanowi podstawę wielu baz absorpcyjnych stosowanych do suchej skóry. Działanie jej w dużej mierze związane jest z wytwarzaniem na powierzchni bariery okluzyjnej zabezpieczającej skórę przed nadmiernym odparowywaniem wody, jak również niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi. Podobnie jednak jak inne oleje mineralne może ona powodować powstawanie zbyt zwartego filmu, blokującego całkowicie wymianę między skórą i otoczeniem. W tego typu przypadkach celowy jest dodatek do preparatu syntetycznych estrów, np. sterynianu izopropylu, mirystynianu izopropylu czy też estrów sorbitanu, które wpływają na częściowe otwarcie powstałej warstwy okluzyjnej.

Lanolina

Kolejnym emolientem chętnie stosowanym zarówno w wyrobach kosmetycznych, jak i dermatologicznych jest lanolina. Jest to rafinowany tłuszczopot wełny owczej, który wyróżnia się długą historią wykorzystania w preparatach pielęgnacyjnych do ciała. Pod względem chemicznym jest to mieszanina estrów, di-estrów i hydroksy-estrów wysokocząsteczkowych alkoholi i kwasów lanolinowych, alkoholi i steroli. Ze względu na swoje właściwości zmiękczające używana jest ona od tysięcy lat. Tradycja jej wykorzystania jako emolientu przez długi czas oparta była jednak na subiektywnych ocenach jej działania. W ostatnim okresie zmiękczające właściwości lanoliny i jej pochodnych zostały określone za pomocą profilometrii powierzchni skóry i SEM. Techniki te dostarczyły obiektywnego potwierdzenia właściwości zmiękczających tego surowca.

Specjalistyczne badania doprowadziły do stwierdzenia, że lanolina działa zmiękczająco nie tylko poprzez efekt okluzji, ale także na drodze penetracji do warstwy rogowej naskórka i zatrzymania zaabsorbowanej wody in situ, jako zbiornika wilgoci zabezpieczającego odpowiednie nawilżenie skóry.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że wykorzystanie lanoliny związane jest wyłącznie z jej efektem zmiękczającym, gdyż nie wykazuje ona istotnego działania farmakologicznego. 

Przez długi okres wskazywano natomiast na alergiczne reakcje naskórka, występujące po zastosowaniu środków zawierających pośród składników lanolinę lub jej pochodne. Określano je nawet mianem uczuleń lanolinowych. Wiele reakcji skórnych związanych z tym surowcem można wyjaśnić jednak pozostałością detergentów przemysłowych, stosowanych przy jego wstępnej obróbce. Po wprowadzeniu przez rafinerie ulepszonej metody pozyskiwania tego tłuszczu, w znaczący sposób obniżyła się liczba odnotowywanych reakcji skórnych na lanolinę i jej pochodne.Nadal jednak wiele kontrowersji budzi jej zdolność do kumulowania pestycydów.
Z tego powodu coraz częściej producenci dodatkowo oczyszczają surowiec, w celu ich usunięcia podają w ofercie odpowiednie dane analityczne dotyczące ewentualnej zawartości tych substancji.

Istotnym przełomem w pracy z lanoliną było stwierdzenie, że potencjalne źródło alergii może stanowić zawarta w niej frakcja alkoholi lanolinowych. Swoistą odpowiedzią na zapotrzebowanie dotyczące bezpiecznej lanoliny stały się produkty Medilan. Surowce te stanowią w najwyższym stopniu czystą medycznie klasę jej pochodnych, zawierających poniżej 3% wagowych wolnych alkoholi. Zaliczane są one do surowców hypoalergicznych, które praktycznie nie powodują uczuleń. W prowadzonych badaniach wyraźnie wykazano, że układy te wykazują wszystkie korzystne właściwości lanoliny, takie jak: zdolność okluzji, penetracji czy też gromadzenia wody w warstwie rogowej naskórka. Cechy te powodują, że surowce tego segmentu stanowią cenne składniki preparatów przeznaczonych do leczenia egzem, jak również innych dolegliwości skórnych. Mogą być one także wykorzystywane przez osoby o skórze wrażliwej, skłonnej do alergii.

Silikony

Ważną grupę emolientów stanowią także silikony. Ciekłe surowce tego segmentu, podobnie jak oleje mineralne, posiadają  właściwości okluzyjne, dzięki którym tworzą na powierzchni skóry cienki, odporny na zmywanie wodą film. W odróżnieniu jednak od nich nie zakłócają  one gospodarki cieplnej organizmu, nie utrudniają skórze oddychania. Utworzony przez silikony film może pełnić wielorakie funkcje. Chroni skórę przed działaniem czynników zewnętrznych, a także zabezpiecza ją przed utratą wilgoci. Zwiększa zawartość wody w warstwie rogowej skóry, ograniczając jej utratę w procesach fizjologicznego parowania. Ze względu na możliwość tworzenia wodoodpornych warstewek silikony są cennymi składnikami zarówno preparatów nawilżających jak i ochronnych.

Tłuszcze roślinne

Do grupy emolientów zaliczane są także tłuszcze roślinne. Ważnymi ich przedstawicielami są oleje obfitujące w kwasy wielonienasycone NNKT i to zarówno szeregu n-6 jak i n-3. Układy te odgrywają ważna rolę ze względu na to, że stanowią one prekursory prostaglandyn, endogennych substancji czynnych odpowiedzialnych za regulację wielu funkcji, między innymi za powstawanie odczynów zapalnych w skórze. Wpływają także korzystnie na procesy rogowacenia naskórka, jak również procesy alergiczne, w tym alergię atopową skóry.

W przypadku zmian łuszczycowych i atopowego zapalenia skóry zalecane jest podawanie zarówno doustnie, jak i zewnętrznie, w preparatach
kosmetycznych olejów bogatych w NNKT, przede wszystkim w kwas gamma-linolenowy (GLA).

Główne jego źródła wykorzystywane w kosmetyce stanowią olej wiesiołkowy, ogórecznikowy, z nasion czarnej porzeczki. Coraz częściej pośród składników preparatów kosmetycznych pojawiają się również oleje otrzymywane metodami biotechnologicznymi. Preparaty na ich bazie polecane są do pielęgnacji skóry zarówno u dorosłych, jak i niemowląt i małych dzieci. Zawarte w nich niezbędne, nienasycone kwasy tłuszczowe wyrównują zakłóconą równowagę kwasowo-wodno-lipidową skóry, nadając jej kwaśne pH (~5,5). Zapewniają one skórze prawidłowe nawilżenie, przywracają funkcje ochronne, działają przeciwzapalnie i przeciwalergicznie.

Do uzyskania wyraźnego efektu natłuszczania, szczególnie skóry suchej, wykorzystywane są także inne bogate w witaminy oleje tłuste, np. bardzo dobrze przyswajany przez nią olej z awokado, z pestek moreli, orzechów laskowych, migdałów. Do skóry wrażliwej można stosować olej sezamowy, morelowy, z rokitnika.

Biblioteka farmaceuty