Gęsta, lepka krew – przyczyny, objawy, leczenie

Zbyt gęsta krew występuje w szerokim zakresie zaburzeń, które mają jedną wspólną cechę – upośledzenie przepływu krwi prowadzące do tworzenia się zakrzepów. Ze względu na te potencjalne zagrożenia ważne jest monitorowanie czynników wpływających na gęstość krwi.

Gęsta krew – co to znaczy? Jak się objawia?

W terminologii medycznej nie istnieje sformułowanie „gęsta krew”, jednak przyjęło się stosowanie go do określenia stanów nadkrzepliwości (trombofilia). Termin ten obejmuje też inne stany prowadzące do zwiększonej lepkości krwi, czyli większej oporności na jej przepływ przez naczynia krwionośne, takie jak podwyższona liczba krwinek i ich agregacja oraz wyższy poziom białek osocza (np. fibrynogenu, albuminy i globuliny) lub po prostu odwodnienie.

Wiele osób nie odczuwa objawów gęstej krwi, mogą jedynie pojawić się trudności przy jej pobieraniu lub odchylenia w rutynowej morfologii.

Pierwszymi symptomami zbyt gęstej krwi mogą być zakrzepy. Te z kolei pojawiają się dopiero wtedy, gdy wystąpi dodatkowy czynnik ryzyka, np. po 40. roku życia, w ciąży, okresie pooperacyjnym, przy unieruchomieniu (np. złamania kończyn), w otyłości, stanach zapalnych czy nowotworach złośliwych, przy antykoncepcji hormonalnej. Jak rozpoznać zakrzepicę żylną? Do jej objawów należą:

• ból kończyny i jej tkliwość,
• obrzęk, zwłaszcza jednostronny,
• zaczerwieniona i ciepła skóra.

W najpoważniejszych przypadkach skrzeplina może się oderwać i przemieścić do tętnicy płucnej lub jej odgałęzień, prowadząc do zatorowości płucnej. Zatorowość płucna objawia się nagłą dusznością, krwiopluciem i bólem w klatce piersiowej. Czasem stany nadkrzepliwości objawiają się nawykowymi poronieniami (utrata więcej niż trzech ciąż w pierwszym trymestrze ciąży).

Zwiększona lepkość krwi z kolei prowadzi do zespołu nadlepkości, występującego przede wszystkim u chorych na nowotwory hematologiczne. Klasyczna triada jego objawów obejmuje:

• krwawienie z błony śluzowej (głównie jamy ustnej i nosa),
• zaburzenia wzroku (powodowane retinopatią),
• zaburzenia neurologiczne (bóle i zawroty głowy, drgawki czy nawet śpiączka).

Mogą występować również: brak energii, uogólnione swędzenie czy zaczerwienienie skóry twarzy, duszność i łatwe męczenie się, przedłużone krwawienie menstruacyjne, a także inne symptomy charakterystyczne dla chorób podstawowych.

Czy zbyt gęsta krew jest groźna dla zdrowia?

Warto wiedzieć, czym grozi gęsta krew. Znacznie zwiększa ryzyko powstawania zakrzepów, które niekiedy mogą dotyczyć narządów witalnych, takich jak mięsień sercowy (prowadząc do zawału serca) czy mózg (udar niedokrwienny). Jednym z najgroźniejszych i potencjalnie śmiertelnych skutków gęstej krwi jest zatorowość płucna. Podobnie dzieje się w przypadku zespołu nadlepkości. Nieleczony prowadzi do przewlekłego niedokrwienia i nieodwracalnego uszkodzenia zajętych narządów.

Inne konsekwencje obejmują zastoinową niewydolność serca, martwicę kanalików nerkowych, obrzęk płuc, finalnie niewydolność wielonarządową, a nawet śmierć. Konieczna jest jego błyskawiczna diagnostyka celem wdrożenia leczenia przyczynowego i natychmiastowej plazmaferezy (wymiana osocza).

Przyczyny zbyt gęstej krwi

Niektóre schorzenia, które powodują zagęszczenie krwi, to:

• trombofilie wrodzone lub nabyte,
• nowotwory hematologiczne: czerwienica prawdziwa, szpiczak mnogi i makroglobulinemia Waldenströma, ostre białaczki szpikowe, zespoły mielo- i limfoproliferacyjne,
• choroby zapalne i autoimmmunologiczne,
• inne: odwodnienie, uprawianie intensywnego wysiłku fizycznego, palenie papierosów, przyjmowanie leków (antykoncepcja hormonalna, HTZ).

Wrodzone zaburzenia krzepnięcia krwi powodujące zwiększenie jej gęstości są rzadkie, a jeszcze rzadziej diagnozuje się je u noworodka lub dziecka (mimo ich dziedziczności). Najbardziej powszechna mutacja dotyczy czynnika V Leiden, który dotyka 3–7% ogólnej populacji. Do innych przyczyn zaburzeń krzepnięcia należą: niedobory białka C i S, antytrombiny, mutacja genu 20210A protrombiny, zwiększona aktywność VIII czynnika krzepnięcia krwi.

Trombofilie nabyte występują przede wszystkim w zespole antyfosfolipidowym np. w przebiegu tocznia rumieniowatego układowego (SLE) i nowotworów.

Na lepkość krwi wpływają osoczowe białka takie jak fibrynogen, immunoglobuliny czy krioglobuliny. Podniesiony poziom fibrynogenu może występować w chorobach zapalnych czy reumatoidalnym zapaleniu stawów (RZS). Nadmierny poziom immunoglobulin wpływa na lepkość krwi bezpośrednio i poprzez zwiększenie agregacji erytrocytów. Stan ten obserwuje się w chorobach zapalnych, dyskrazjach komórek plazmatycznych (np. szpiczak mnogi) czy innych nowotworach hematologicznych. Krioglobuliny natomiast obserwuje się przy zakażeniu WZW C oraz w zapaleniach naczyń.

Gęstość krwi rośnie także z wiekiem w związku z większą sztywnością ściany krwinek czerwonych, nakładającą się na częstsze występowanie cukrzycy i hiperlipidemii. 

Palenie papierosów powoduje wzrost hematokrytu przez wzrost liczby krwinek czerwonych (w wyniku większego stężenia tlenku węgla i niedotlenienia tkanek) oraz wyższą liczbę krwinek białych, czyli leukocytów (w wyniku przewlekłego stanu zapalnego).

Zwiększona liczba erytrocytów występuje także przy odwodnieniu, u osób mieszkających na dużych wysokościach czy we wrodzonych wadach serca. Dużo rzadziej jest powodowana czerwienicą prawdziwą czy innymi chorobami mieloproliferacyjnymi.

Gęsta krew – diagnostyka

Proces diagnostyczny jest złożony i ukierunkowany wywiadem medycznym. Zwraca się uwagę na nawyki żywieniowe, używki i choroby towarzyszące, które pomagają wykluczyć stany predysponujące do gęstej krwi. Niezwykle istotna jest historia rodzinna i indywidualna dotycząca zakrzepicy – chodzi o wykluczenie trombofilii. Jeżeli występują jakiekolwiek wzmianki sugerujące jej istnienie, konieczne jest wykonanie specyficznych badań obejmujących morfologię krwi, czasy krzepnięcia, oporność na aktywowane białko C (test na obecność czynnika V Leiden), mutacje w genie protrombiny G20210A, poziomy funkcjonalne antytrombiny, białka C i S a także VIII czynnika krzepnięcia krwi.

Jeżeli w pełnej morfologii krwi wykrywa się podwyższony hematokryt, konieczna jest diagnostyka w kierunku czerwienicy prawdziwej i innych nowotworów hematologicznych. Rozpoczyna się od rozmazu krwi, który pomaga wykryć zespoły mielo- i limfoproliferacyjne, a także białaczki. Potwierdzenie czerwienicy odbywa się poprzez badanie mutacji w genie JAK2 V617F.

Badania w kierunku szpiczaka mnogiego i makroglobulinemii Waldenströma opierają się na elektroforezie białek w surowicy i moczu. Podejrzenie jakiegokolwiek z tych procesów wymaga aspiracji i czasem biopsji szpiku. Niekiedy potrzebna jest dalsza diagnostyka obrazowa.

Gęsta krew – leczenie

Strategie stosowane w celu zmniejszenia lepkości krwi nie różnią się od ogólnych wskazań dotyczących zdrowego stylu życia. Regularna aktywność fizyczna poprawia przepływ krwi, m.in. obniżając ciśnienie krwi i poziom cholesterolu. Podobnie zaleca się rzucenie palenia, co zmniejsza nadkrzepliwość krwi i hematokryt, tym samym obniżając ryzyko zawału serca. Redukcja tłuszczu w diecie i utrata wagi również pomagają w utrzymaniu odpowiedniego przepływu krwi.

Należy pamiętać o piciu 1,5 do 2 litrów wody dziennie i unikać spożywania alkoholu, kawy czy czarnej herbaty w nadmiarze, gdyż mogą powodować gęstnienie krwi.

Leczenie farmakologiczne zależy od tego, dlaczego krew jest gęsta. W przypadku trombofilii i historii zakrzepicy zaleca się terapię przeciwpłytkową (np. kwas acetylosalicylowy), terapię przeciwzakrzepową heparyną lub doustnymi lekami (warfaryna, acenokumarol). W szczególnych przypadkach włącza się leczenie substytucyjne białkiem C lub antytrombiną.

Czerwienicę prawdziwą uważa się za chorobę nieuleczalną i terapia w niej stosowana ma na celu obniżenie hematokrytu, a zatem zmniejszenie ryzyka komplikacji wynikających z niedokrwienia mięśnia sercowego lub innych tkanek obwodowych. Używa się w tym celu hydroksymocznik lub upuszcza się krew (flebotomia). W przypadku innych nowotworów hematologicznych stosuje się chemioterapię według schematu zalecanego w danym typie nowotworu.

Zespół antyfosfolipidowy wymaga obserwacji; niekiedy konieczne jest leczenie immunosupresyjne wspólnie z leczeniem przeciwpłytkowym lub przeciwzakrzepowym.