Upośledzenie umysłowe (oligofrenia) – kiedy mamy z nim do czynienia? Przyczyny, objawy

Upośledzenie umysłowe, nazywane również oligofrenią, a coraz częściej niepełnosprawnością intelektualną, definiowane jest jako zaburzenie rozwojowe objawiające się znaczącym obniżeniem zdolności intelektualnych. Osoba dotknięta upośledzeniem umysłowym mierzy się z trudnościami w nauce, komunikowaniu potrzeb i wykonywaniu czynności dnia codziennego. Choć oligofrenia jest nieuleczalna, odpowiednio wcześnie wdrożona terapia usprawnia samodzielność i kompetencje społeczne.

Upośledzenie umysłowe (oligofrenia) – przyczyny

Przyczyny upośledzenia umysłowego dzielą się na pierwotne (uwarunkowane mutacjami genetycznymi powstałymi już w okresie płodowym) oraz wtórne (związane z działaniem czynników uszkadzających).

Pierwotne upośledzenie umysłowe bierze się najczęściej z aberracji chromosomowych (czyli zmian w ich liczbie lub strukturze). Towarzyszy takim chorobom genetycznym, jak zespół Downa (trisomia 21. pary chromosomów), zespół Pataua (trisomia 13. pary chromosomów) czy zespół kociego krzyku (delecja krótkiego ramienia chromosomu 5). Upośledzenie umysłowe jest również rozpoznawane w przebiegu chorób metabolicznych o podłożu genetycznym, m.in. w fenyloketonurii czy galaktozemii.

Wtórne przyczyny upośledzenia umysłowego to przede wszystkim działanie czynników uszkadzających korę mózgową w okresie płodowym (wtedy mówimy o wrodzonym upośledzeniu umysłowym). Zalicza się do nich zarówno zażywanie przez ciężarną silnie działających leków, np. benzodiazepin czy substancji psychotropowych, jak i zakażenia wirusami niebezpiecznymi dla rozwijającego się płodu: wirusem różyczki, ospy wietrznej czy cytomegalii.

Upośledzenie umysłowe (oligofrenia) – objawy

Objawy upośledzenia umysłowego zależą od stopnia jego nasilenia. Zgodnie z definicją niepełnosprawności intelektualnej, wprowadzoną przez Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Niepełnosprawnością Intelektualną i Rozwojową, w przebiegu tego zaburzenia wyróżnia się:

• funkcjonowanie intelektualne znacznie poniżej przeciętnej;
• ograniczenie umiejętności i sprawności w porozumiewaniu się, samodzielnym wykonywaniu czynności dnia codziennego, podejmowaniu decyzji, dbaniu o zdrowie i bezpieczeństwo, radzeniu sobie w szkole i pracy oraz w organizowaniu czasu wolnego.

Stopnie niepełnosprawności intelektualnej

Upośledzenie umysłowe dzieli się na cztery stopnie w zależności od głębokości zaburzeń rozwojowych:

• Upośledzenie umysłowe lekkie z IQ w przedziale 50–69 (dla porównania: średnia dla ogółu populacji jest zbliżona do 100, natomiast wynik IQ na poziomie 125 uważany jest za wysoki). Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim są samodzielne i komunikatywne, mogą u nich wystąpić trudności z czytaniem i pisaniem. Nie powinny wykonywać zawodów wymagających podejmowania decyzji, ponieważ myślenie abstrakcyjne nie jest u nich w pełni rozwinięte. Nawet osoby dorosłe z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim osiągają poziom intelektualny typowy dla 12-latka w normie intelektualnej.
• Upośledzenie umysłowe umiarkowane z IQ w przedziale 35–49. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym mają trudności ze zrozumieniem zasad życia społecznego. Mogą podejmować pracę w zakładach chronionych, w znacznym stopniu są samodzielne. Osiągają poziom intelektualny nieprzekraczający poziomu 9-latka w normie intelektualnej.
• Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym z IQ w przedziale 20–34. Osoby z tym zaburzeniem potrafią wykonywać proste czynności domowe pod nadzorem, ale nie są w stanie wyuczyć się zawodu. Nie przekraczają wieku umysłowego 6-latka w normie intelektualnej.
• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim z IQ poniżej 20. Osoby dorosłe z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim nie przekraczają poziomu funkcjonowania 3-latka. Wymagają całodobowej, kompleksowej opieki. Upośledzeniu umysłowemu towarzyszą wady neurologiczne i niepełnosprawność ruchowa.

Upośledzenie umysłowe klasyfikowane jest również w ICD-10 pod kodami F70–F73 oraz F78 i F79.

Upośledzenie umysłowe – rozpoznanie

Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym i głębokim widoczne jest we wczesnym okresie dzieciństwa. Osoby te nie mówią w ogóle lub mowa rozwija się bardzo późno. Często, szczególnie w najcięższym stopniu upośledzenia, występują zaburzenia dodatkowe: wady wzroku, słuchu, narządów wewnętrznych oraz zaburzenia motoryczne.

Upośledzenie umysłowe rozpoznaje się na podstawie wyników testów psychologicznych mierzących poziom intelektualny oraz obserwacji zaburzeń w rozwoju umiejętności koniecznych w codziennym życiu. Upośledzenie umysłowe stwierdza psycholog w konsultacji z logopedą, nierzadko niezbędna jest również opinia neurologa i psychiatry. Diagnozę o upośledzeniu umysłowym stawia się z reguły u dzieci w wieku 3–5 lat.

Upośledzenie umysłowe (oligofrenia) – leczenie

Niestety nie istnieją żadne leki na upośledzenie umysłowe. Kluczowe jest przeprowadzenie pełnego postępowania diagnostycznego. Następnie na podstawie uzyskanych wyników zespół terapeutów przygotowuje dla dziecka indywidualny plan edukacyjny, a w razie występowania jednocześnie zaburzeń w rozwoju motorycznym – również plan rehabilitacyjny.

Dziecko z upośledzeniem umysłowym powinno uczęszczać do placówki z wykwalifikowaną kadrą i odpowiednią infrastrukturą, w której realizuje się program nauczania dostosowany do możliwości intelektualnych i motorycznych dziecka.

Odpowiednio prowadzona i wcześnie wdrożona terapia i rehabilitacja w wielu przypadkach dają dzieciom z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i umiarkowanym szansę na samodzielne życie w okresie dorosłości.