Wyrażenia dźwiękonaśladowcze – czym są i jaki mają wpływ na rozwój mowy dziecka?

Czym są wyrażenia dźwiękonaśladowcze?

Wyrażenie dźwiękonaśladowcze, czyli inaczej onomatopeja, to wyraz oparty na wrażeniach słuchowych naśladujący dźwięki pozajęzykowe oraz opisujące naśladowanie tych dźwięków, jak na przykład odgłosy zwierząt, otoczenia czy różnych czynności. Onomatopeje pojawiają się u dziecka pod koniec pierwszego roku oraz w drugim roku życia. Dziecko może tworzyć samodzielnie onomatopeje lub nabywać je pośrednio poprzez podanie wzorca przez osoby dorosłe. W języku dziecka funkcjonują one do momentu, aż zostaną wyparte przez wyrazy słownikowe.

Przykłady wyrażeń dźwiękonaśladowczych

Pojawienie się onomatopei u dziecka najczęściej związane jest z bezpośrednimi doświadczeniami z jego życia, czyli takimi, które dziecko zna, jak na przykład:

• odgłosy zwierząt

pies – hau, kot – miau, krowa – mu, koń – iha, bocian – kle, mysz – pi, kura – ko, koza – me

• odgłosy pojazdów

auto – brum, wóz policyjny – e-o, lokomotywa – ciuch

• odgłosy instrumentów

dzwonek – dzyń, trąbka – tru tu tu, bębenek – bam

• odgłosy wydawane przez ludzi

śmiech – ha, ha, kichanie – a psik

• odgłosy wykonywanych czynności

pukanie – puk puk, chlapanie – chlap, szuranie – szur, stukanie – stuk

• odgłosy przyrody

wiatr – szsz, krople deszczu – kap

Onomatopeje opisują również naśladowanie dźwięków, czyli na przykład miauczenie, buczenie, muczenie, pukanie, stukanie, cykanie, kapanie.

Wyrażenia dźwiękonaśladowcze jako jeden z etapów w rozwoju mowy dziecka

Wyrazy dźwiękonaśladowcze są jednym z etapów, który pojawia się w rozwoju mowy dziecka. Przygotowując ćwiczenia w oparciu o onomatopeje, należy mieć na uwadze, jak przebiega rozwój mowy dziecka, aby dostosować zabawy do wieku i możliwości najmłodszych.

Wymienia się następujące okresy kształtowania się mowy dziecka, które pojawiają się w ustalonej kolejności:

• Etap przygotowawczy, który trwa od trzeciego do dziewiątego miesiąca życia płodowego. Jest to okres, w którym wykształcają się narządy mowne, a także rozpoczyna się ich funkcjonowanie.
• Okres melodii, który przypada na pierwszy rok życia dziecka i jest bardzo ważnym etapem przygotowawczym w rozwoju mowy właściwej. W tym czasie pojawia się płacz, krzyk, głużenie, dźwięki niesystemowe jak mlaskanie czy cmokanie, gaworzenie, onomatopeje oraz zdarzyć się mogą pierwsze pojedyncze wyrazy często wsparte gestem i mimiką.
• Okres wyrazu, który trwa od pierwszego do drugiego roku życia, to czas dużego postępu w nabywaniu mowy. Dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski ustne, występują onomatopeje, pojedyncze wyrazy, połączenia dwóch wyrazów w postaci zlepków wyrazowych bądź równoważników zdań.
• Okres zdania, który występuje między drugim a trzecim rokiem życia i jest to etap, w którym doskonali się wymowa dziecka. W tym czasie dziecko wymawia wszystkie samogłoski ustne oraz nosowe, pojawiają się zdania dwuwyrazowe, a w dalszej kolejności również trzy i więcej wyrazowe, tworzone są także proste pytania.
• Okres swoistej mowy dziecięcej, który trwa od trzeciego do siódmego roku życia i jest to czas, w którym następuje pełne opanowanie wymowy pod względem artykulacyjnym. W końcowym etapie wypowiedzi dziecka przyjmują postać realizacji wielozdaniowych.

Jak wyrażenia dźwiękonaśladowcze wpływają na rozwój mowy dziecka?

Wyrażenia dźwiękonaśladowcze to ważny etap kształtowania się mowy, gdyż stanowią początek werbalnego porozumiewania się dziecka z otoczeniem i są rozwinięciem etapu, jakim jest gaworzenie. Dodatkowo jest to tymczasowy okres, który występuje u dziecka, zanim zacznie posługiwać się całymi wyrazami.

Onomatopeje służą dziecku do komunikowania się z otoczeniem i zwrócenia uwagi dorosłych, aby zasygnalizować między innymi potrzebę otrzymania konkretnego przedmiotu lub czynności. Dziecko może przekazać określone treści, a także zostać zrozumianym.

Należy również dodać, że dla najmłodszych wyrażenia dźwiękonaśladowcze są łatwiejsze do wymówienia i zastępują wyrazy zbyt trudne, co często staje się motywacją do mówienia.

Warto podkreślić, że używanie onomatopei przez dzieci wpływa na usprawnianie aparatu mowy, w tym oddychania, fonacji i artykulacji. Kształtuje się prozodia mowy, czyli intonacja, akcent, rytm, a także zwiększa się sprawność i koordynacja narządów mowy poprzez wielokrotne powtarzanie zabaw z użyciem onomatopei.

Wyrażenia dźwiękonaśladowcze rozwijają także słuch fonematyczny, czyli umiejętność polegającą na odbiorze i rozróżnianiu dźwięków mowy. Słuch ten sprawia, że dzięki niemu dziecko uczy się słyszeć różnicę pomiędzy bliskimi sobie dźwiękami, jak na przykład „siuu”, który oznacza odgłos siusiania, a „ziuu”, który może oznaczać odgłos zjeżdżania ze zjeżdżalni.

Onomatopeje jako pierwsze słowa dziecka są powiązane z określonym znaczeniem. Pojawienie się ich pod koniec pierwszego roku oraz w drugim roku życia jest prawidłowością. W przypadku opóźnień oraz wątpliwości należy udać się do logopedy, który w trakcie konsultacji przeprowadzi szczegółowy wywiad z rodzicami, dokona obserwacji dziecka w trakcie proponowanych zabaw, a także przeprowadzi badanie logopedyczne. Na podstawie zebranych informacji specjalista będzie mógł wprowadzić odpowiednie działania profilaktyczne lub terapeutyczne.

Wyrażenia dźwiękonaśladowcze w terapii logopedycznej

Wyrażenia dźwiękonaśladowcze wykorzystuje się w formie zabawy zarówno w profilaktyce, jak i w terapii logopedycznej, zwłaszcza u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy oraz z wadami słuchu.

W terapii logopedycznej z użyciem onomatopei praca z dzieckiem będzie opierała się na powtarzaniu, rozumieniu i samodzielnym nazywaniu – z dostosowaniem zabawy do wieku i możliwości dziecka. W tym celu wykorzystuje się konkretne przedmioty, pluszaki, figurki zwierząt czy klocki. Pracę terapeutyczną zaczyna się od łatwiejszych konstrukcji, czyli od głosek poprawnie wymawianych przez dziecko, stopniowo przechodząc do trudniejszych. W początkowym etapie jest to konstrukcja złożona z przedłużonej samogłoski lub spółgłoski połączonej z samogłoską, na przykład ee, oo, uu, pa, da, am. W dalszej kolejności pojawiają się sylaby zduplikowane typu pa-pa, am-am, a następnie trudniejsze wyrazy złożone z więcej niż jednej spółgłoski lub sylaby zamkniętej, jak na przykład bam, buch, puk.

Jedną z propozycji zabaw z użyciem onomatopei są bajki i opowiadania dźwiękonaśladowcze. W trakcie wspólnego czytania zadaniem dziecka jest oglądanie, wskazywanie palcem, a następnie nazywanie odgłosów wydawanych na przykład przez zwierzęta, przedmioty czy ludzi. Zabawa dźwiękonaśladowcza, poza działaniem terapeutycznym, to również ciekawa propozycja spędzenia czasu z najmłodszymi, która uczy wytrwałości oraz skupienia uwagi na danym zadaniu.

Warto dodać, że w placówkach edukacyjnych, czyli w żłobku, przedszkolu i szkole, również prowadzona jest terapia logopedyczna, zarówno z najmłodszymi poprzez wprowadzenie zabaw dźwiękonaśladowczych, a także ze starszymi dziećmi w formie kart pracy, na których umieszczane są instrukcje do ćwiczeń w warunkach pozagabinetowych.

Należy pamiętać, że wyrazy dźwiękonaśladowcze są niezbędnym i podstawowym elementem rozwijania się mowy u najmłodszych, niezależnie od tego, czy rozwój mowy u dzieci jest prawidłowy, opóźniony lub zakłócony.