Słuch fonematyczny – czym jest, kiedy się kształtuje i jak go rozwijać? Przykłady ćwiczeń

Jednym  z elementów, który wpływa na rozwój człowieka jest słuch. Prawidłowo rozwinięty słuch fizyczny jest podstawą do wykształcenia się słuchu fonemowego, który wpływa na opanowanie przez dziecko mowy oraz umiejętności pisania i czytania.

Słuch fonematyczny – co to jest?

Słuch fonematyczny, inaczej fonemowy, jest to umiejętność polegająca na odbiorze i rozróżnianiu dźwięków mowy, czyli najmniejszych elementów wchodzących w skład wyrazów. Słuch ten sprawia, że dzięki niemu usłyszymy różnicę pomiędzy bliskimi sobie dźwiękami, które pozwolą nam odróżnić wyrazy podobnie brzmiące, jak na przykład

• kosa: koza,
• piórko: biurko,
• nosze: noże,
• nos: noc,
• kasa: kasza,
• zebra: żebra,
• fale: sale.

To dzięki słuchowi fonematycznemu możliwe jest rozumienie wypowiedzi oraz ich realizowanie.

Słuch fonemowy – kiedy kształtuje się?

Słuch fonemowy nie jest cechą wrodzoną. Jest to umiejętność, która wykształca się wraz z wiekiem. Rozwija się ona w sposób naturalny u dzieci prawidłowo słyszących i zdrowych. Dzieje się to dzięki temu, że dziecko otoczone jest osobami mówiącymi w danym języku. Słuch ten zaczyna rozwijać się bardzo wcześnie. Przyjmuje się, że zaczyna funkcjonować w trzecim kwartale życia. Najbardziej intensywny okres, kiedy kształtuje się słuch fonemowy, występuje od pierwszego do drugiego roku życia. Dziecko przyswaja stopniowo słownictwo, które jest utrwalane poprzez wzorce słuchowe nowo poznanych wyrazów. Trzyletnie dziecko zdolne jest do różnicowania głosek, czyli dźwięków występujących w konkretnej wypowiedzi. Dziecko wraz z wiekiem doskonali swój słuch fonematyczny.

Aby słuch fonemowy kształtował się prawidłowo u dzieci, u których stwierdzono wadę słuchu, potrzebne są działania specjalistyczne. Obecnie dzięki szybkiemu wykryciu wad słuchu i zaaparatowaniu dziecka, słuch ten rozwija się, choć czasem potrzebne są dodatkowe działania terapeutyczne.

Słuch fonematyczny – jakie są objawy zaburzeń?

W trakcie diagnoz przedszkolnych, psychologicznych czy logopedycznych wykonuje się u dziecka badanie słuchu fonematycznego. W przypadku wszelkich wątpliwości rodzic może też zgłosić się do specjalisty z prośbą, aby wykonać test na słuch fonematyczny. Dostępne są testy, dzięki którym istnieje możliwość stwierdzenia bądź wykluczenia zaburzeń słuchu fonemowego.

Objawy, które mogą wskazywać na zaburzenia słuchu fonematycznego to:

• trudności w rozumieniu wypowiedzi słownych,
• zniekształcenia w wypowiedziach, które uniemożliwiają odbiorcy zrozumienie komunikatu,
• wady wymowy,
• problemy z różnicowaniem głosek np. dźwięcznych:bezdźwięcznych, ustnych:nosowych,
• trudności w dokonywaniu analizy i syntezy słuchowej wyrazów,

W przypadku stwierdzenia zaburzeń słuchu fonemowego widoczne będą problemy z odbiorem oraz prawidłowym rozwojem mowy dziecka. Dodatkowo zaburzenia słuchu fonematycznego powodują trudności w dokonywaniu analizy i syntezy słuchowej wyrazów, która ma wpływ na taką czynność jak nauka pisania i czytania. Potrzebna jest wówczas odpowiednia terapia, aby rozwijać słuch fonematyczny u dziecka.

Słuch fonemowy – jak ćwiczyć i rozwijać?

W trakcie ćwiczeń słuchu fonematycznego zadaniem dziecka lub osoby badanej jest rozpoznanie wymawianych przez nas wyrazów, sylab czy dźwięków poprzez pokazywanie odpowiedniego obrazka lub powtórzenie. Materiał, który jest wykorzystywany w trakcie ćwiczeń należy dobrać do wieku dziecka upewniając się, czy ćwiczone słownictwo jest mu znane. Zwracamy uwagę, aby badany nie miał możliwości odczytywania wyrazów, sylab czy dźwięków z naszych ust.

Przykłady ćwiczeń słuchu fonematycznego:

• pokaż gdzie … (półka, bułka)

Przed dzieckiem kładziemy parę obrazków, których nazwy są podobne brzmieniem, czyli tzw. paronimy, na przykład: półka – bułka, kury – góry, muszka – nóżka, liski – liszki, zebra – żebra, wata – łata. Zadaniem dziecka jest pokazanie obrazka, którego nazwę wypowiemy. Prosimy, aby dziecko słuchało uważnie, bo możemy poprosić o pokazanie tego samego obrazka kilka razy. Wykonujemy minimum trzy próby dla każdego obrazka.

• podnieś rękę, kiedy usłyszysz sylabę … (ba)

Wybieramy sylaby, które są podobne brzmieniem, na przykład: ba, pa, da, ga, natomiast zadaniem dziecka jest podniesie ręki w momencie usłyszenia ustalonej przez nas wcześniej sylaby.

• podnieś obrazek przedstawiający węża, kiedy usłyszysz głoskę [s]

Przed dzieckiem kładziemy obrazek przedstawiający węża oraz muchy. Razem z dzieckiem demonstrujemy odgłos węża [sss] oraz muchy [zzz]. Następnie wymawiamy dźwięki [s] i [z] w różnej kolejności, a zadaniem dziecka jest podniesienie obrazka z wężem, kiedy usłyszy głoskę [s].

Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny można wykorzystać znane zabawy oraz sytuacje z dnia codziennego. Należy pamiętać, że słuch fonematyczny jest ważnym ogniwem percepcji słuchowej. Co to właściwe jest percepcja słuchowa? Jest procesem odbioru dźwięków, czyli ich różnicowania, zapamiętywania, analizowania i łączenia. Ujmując to w dużym skrócie na percepcję słuchową składają się: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny, analiza słuchowa, synteza słuchowa oraz pamięć słuchowa. Ćwiczenia stymulujące rozwój percepcji słuchowej należy dostosować do wieku i możliwości dziecka.

Przykładowe ćwiczenia percepcji słuchowej:

• rozpoznawanie dźwięków instrumentów,
• rozpoznawanie i naśladowanie odgłosów zwierząt,
• rozpoznawanie dźwięków z otoczenia,
• wyklaskiwanie rytmu wierszyka,
• odtwarzanie wystukanego rytmu,
• wyróżnianie wyrazów w zdaniu,
• wyróżnianie sylab w wyrazie,
• wyróżnianie głosek w wyrazie,
• łączenie podanych głosek w wyraz połączone z wyszukiwaniem obrazka o odpowiedniej nazwie,
• układanie rymów do podanych wyrazów.