Czym jest mutyzm wybiórczy? Jak wspierać dziecko z mutyzmem wybiórczym?

Obecnie zauważa się większą ilość badań oraz literatury dotyczącej wiedzy o mutyzmie. Podnoszenie świadomości wśród nauczycieli, wychowawców i rodziców na temat tego, jak pomóc osobie z mutyzmem, jest gwarancją wdrożenia szybkiego leczenia w postaci odpowiednich oddziaływań terapeutycznych.

Co to jest mutyzm wybiórczy?

Mutyzm wybiórczy, inaczej selektywny, jest zjawiskiem spotykanym najczęściej u dzieci w wieku przedszkolnym. Mutyzm zaliczany jest do zaburzeń lękowych. Powoduje, że dziecko rozmawia w pewnych sytuacjach oraz z pewną grupą osób, czyli występuje umiejętność mówienia będąca środkiem komunikacji z otoczeniem nieobjętym mutyzmem.

U dzieci, u których stwierdza się występowanie mutyzmu wybiórczego, zachowane jest rozumienie, a także komunikacja niewerbalna, do której zaliczyć można między innymi gestykulację, śmiech czy grymas. Obserwuje się również prawidłowe funkcjonowanie aparatu mowy, czyli artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego. W skrajnych jednak przypadkach, u dzieci, u których występuje silny lęk przed mówieniem, może pojawić się duże napięcie mięśni zaburzające nawet możliwość wskazywania dłonią czy chodzenia.

Mutyzm wybiórczy – objawy

Głównym objawem mutyzmu selektywnego jest milczenie, które najczęściej spowodowane jest brakiem bezpieczeństwa u dziecka w sytuacjach społecznych i z osobami spoza zaufanego grona, jakim jest rodzina. Wymienia się również pozostałe objawy, do których należą między innymi:

• trudności z jedzeniem i piciem w gronie innych osób,
• dolegliwości fizyczne, takie jak bóle brzucha i głowy,
• uczucie wstydu czy skrępowania,
• zaburzenia integracji sensorycznej.

Powyższe objawy mogą być różnorodne pod względem jakości i stopnia nasilenia.

Jakie są przyczyny mutyzmu wybiórczego?

Opisując etiologię mutyzmu wybiórczego należy podkreślić, że nie ma jednej konkretnej przyczyny wywołującej to zaburzenie. Można przyjąć, że jest to interakcja różnych czynników, które grupuje się w następujących kategoriach:

• Czynniki predysponujące, czyli takie, które sprzyjają powstaniu nadwrażliwości, nieufności i różnych lęków u dziecka. Wśród przykładów można wymienić krytykę, brak pochwały, brak wyznaczonych granic czy zbyt duże oczekiwania w stosunku do dziecka.
• Czynniki wywołujące, czyli takie, które sprawiają, że dziecko kojarzy mówienie ze stresem. Przykładem może być rozłąka z rodzicami, nieznane otoczenie, presja związana z osiągnięciami czy zastraszanie przez konkretną osobę lub grupę osób.
• Czynniki podtrzymujące, czyli takie, które wzmacniają u dziecka przekonanie, że mówienie jest stresujące i należy je unikać. Wśród przykładów wymienia się uświadomienie sobie przez dziecko wady wymowy lub innej trudności, strata członka rodziny, częste zmiany w postaci przeprowadzek czy dojrzewanie.

Mutyzm wybiórczy – diagnostyka

Aby pomóc dziecku lub uczniowi z mutyzmem selektywnym należy znaleźć przyczynę niemówienia, postawić trafną diagnozę oraz opracować leczenie w postaci odpowiednich oddziaływań terapeutycznych. W celu postawienia diagnozy u osoby, u której podejrzewa się mutyzm wybiórczy, pomocny może okazać się test, czyli arkusz obserwacji dziecka w przedszkolu/szkole, który wypełnia wychowawca, a także kwestionariusz wywiadu z rodzicami dziecka, u którego występują trudności w komunikacji werbalnej. Arkusze te pozwolą specjaliście, stawiającemu diagnozę, spojrzeć całościowo na dziecko.

Mutyzm wybiórczy – leczenie

Terapia, w oparciu o dobór odpowiednich metod, powinna być dostosowana do konkretnej osoby, czyli jego możliwości, stanu rozwoju oraz potrzeb. W celu opracowania działań terapeutycznych należy dokładnie zapoznać się z jego sytuacją rodzinną, przedszkolną czy szkolną.

• Współpraca pomiędzy środowiskami

Warunkiem, aby poprawić funkcjonowanie osoby, u której zdiagnozowano mutyzm selektywny, jest współpraca pomiędzy środowiskami, w którym ona się rozwija, czyli rodziną, placówką edukacyjną oraz terapeutyczną.  

• Otoczenie opieką dziecka i rodziny

Jednym z celów oddziaływań terapeutycznych jest otoczenie opieką dziecka, jak również jego rodziny i innych znaczących osób. Praca z dzieckiem, z reguły na początku, polega na indywidualnej terapii, natomiast z biegiem czasu rozważa się włączenie dziecka do terapii grupowej w celu rozwijania umiejętności społecznych. Natomiast praca z rodziną może mieć formę warsztatów, konsultacji czy terapii rodzinnej, podczas której najbliżsi zrozumieją, z jakimi trudnościami dziecko ma do czynienia oraz uzyskają wiedzę, w jaki sposób wspierać osobę, u której zdiagnozowano mutyzm wybiórczy. 

• Poradnia psychologiczno-pedagogiczna

W poradni, na pisemną prośbę rodziców, wydawane są dokumenty, które zawierają zalecenia w celu objęcia dziecka opieką psychologiczno-pedagogiczną w placówce edukacyjnej. Rodzice mogą ubiegać się o wydanie:
-    opinii o potrzebie Wczesnego Wspomagania Rozwoju Dziecka,
-    orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania,
-    orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.

Zespół specjalistów pracujący w poradni psychologiczno-pedagogicznej udzieli wszelkich wskazówek dotyczących wydania konkretnej opinii lub orzeczenia.

• Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności

Rodzice często zadają pytanie, czy dziecko z mutyzmem wybiórczym może dostać orzeczenie o niepełnosprawności. Taki dokument wydawany jest wyłącznie przez Powiatowy lub Miejski Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności. Wydanie orzeczenia o niepełnosprawności uprawnia do zasiłku, jak również świadczenia pielęgnacyjnego oraz ulgi rehabilitacyjnej.

• Terapia specjalistyczna (psychiatryczna, psychologiczna, logopedyczna i inna)

Specjaliści pracujący z dzieckiem, u którego zdiagnozowano mutyzm wybiórczy, będą aktywnie poszukiwać i wypracowywać sposoby komunikacji z nim, aby pomóc poprawić funkcjonowanie dziecka. Zadaniem terapeutów jest wzbudzić w dziecku zaufanie i poczucie bezpieczeństwa oraz dobierać takie aktywności, aby były dostosowane do możliwości dziecka i dążyły do określonych celów terapeutycznych.

Terapia osoby, u której zdiagnozowano mutyzm wybiórczy, będzie zawierała między innymi ćwiczenia logopedyczne, pedagogiczne, psychologiczne oraz integracji sensorycznej, czyli będą to wielospecjalistyczne oddziaływania terapeutyczne, zarówno w formie zabawy, jak i otrzymania odpowiedniej karty pracy. Istotnym czynnikiem jest nawiązanie współpracy pomiędzy terapeutami, czyli zaznajomienie się kto prowadzi terapię mutyzmu i osobami mającymi kontakt z dzieckiem na co dzień, aby umiejętności nabywane w gabinecie terapeutycznym można było przenieść do codziennego środowiska dziecka.

• Sliding-in

Jedną z metod w pracy z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym jest sliding-in, czyli metoda małych kroków, która może być stosowana formalnie ze starszymi dziećmi w wieku szkolnym oraz nieformalnie z młodszymi dziećmi w wieku przedszkolnym. Polega ona na tym, że poprzez stopniowe wprowadzanie konkretnych etapów, dołączają kolejne osoby, z którymi dziecko nawiązuje kontakt werbalny. Terapię zwykle prowadzi się w miejscu, w którym występuje zaburzenie, czyli najczęściej jest to przedszkole lub szkoła. Taka terapia jest wówczas najbardziej efektywna.

Pracę z młodszymi dziećmi z mutyzmem wybiórczym prowadzi się w formie zabawy, w którą powinni być zaangażowani najbliżsi. To dzięki nim istnieje możliwość obcowania z nowym otoczeniem oraz zmiany dotychczasowych zachowań i przekonań. Z czasem, jako pierwsza obca osoba, dołącza niezauważalnie terapeuta/koordynator, który będzie sprawował kontrolę nad terapią.

Zabawy skierowane do dzieci z mutyzmem wybiórczym mają na celu wzmocnić poczucie bezpieczeństwa u dziecka, obniżyć poziom lęku w nowym otoczeniu, a także dostarczyć pozytywnych wzmocnień.

Wskazówki dla rodziców dziecka z mutyzmem wybiórczym

Istotne jest, aby wdrażać do codziennego życia zalecenia przekazane przez terapeutę. Warto wiedzieć co wolno, a czego nie należy robić przy kontakcie z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym, ponieważ efekty pracy mogą być zdecydowanie szybsze. Dodatkowo wśród wskazówek dla rodziców dotyczących postępowania z dzieckiem, u którego zdiagnozowano mutyzm wybiórczy, doradza się, aby:

• zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa,
• wzmocnić wiarę we własne możliwości,
• nie wywierać na dziecku presji w sytuacjach wymagających mówienia,
• nie wyciągać konsekwencji wobec dziecka za to, że nie mówi,
• dać możliwość dziecku towarzyszenia przy rozmowach na tematy, które są dla niego bliskie i zrozumiałe,
• pokazywać dziecku, w różnych codziennych sytuacjach, że jest słuchane,
• zachęcać dziecko do wspólnej rozmowy poprzez zadawanie pytań,
• dać dziecku czas na odpowiedź,
• pozwolić na większą samodzielność w codziennych sytuacjach,
• pomagać dziecku w nazywaniu doświadczanych przez niego emocji,
• dawać wybór w trakcie codziennych sytuacji.

Rodzice i opiekunowie mający wiedzę jak pracować i pomóc osobie, u której zdiagnozowano mutyzm wybiórczy, niezależnie czy dotyczy to młodszych dzieci czy nastolatków, mogą w szybszym czasie przyczynić się osiągnięcia wyznaczonych celów terapeutycznych.