Zaburzenia SI. Objawy zaburzeń integracji sensorycznej, przyczyny, diagnoza

Zaburzenia SI pojawiają się w momencie, w którym układ nerwowy w sposób nieprawidłowy organizuje bodźce zmysłowe. Dysfunkcje w przetwarzaniu bodźców sensorycznych mogą obejmować systemy: czuciowy (dotyk oraz czucie głębokie), słuchowy, wzrokowy, węchowy, smakowy oraz zmysł równowagi. Zaburzenia integracji sensorycznej mogą objawiać się w rozmaity sposób, np. wzmożoną lub obniżoną wrażliwością na bodźce czy zmniejszonym bądź zwiększonym poziomem aktywności ruchowej. Jakie są przyczyny zaburzeń SI? Jak wygląda terapia SI?

1. Co to jest integracja sensoryczna?
2. Przyczyny dysfunkcji integracji sensorycznej
3. Zaburzenia SI – rodzaje 
4. Pierwsze objawy zaburzeń SI
5. Diagnoza zaburzeń sensorycznych
6. Terapia zaburzeń integracji sensorycznej

Co to jest integracja sensoryczna?

Integracja sensoryczna wg definicji oznacza uporządkowaną, właściwą organizację bodźców sensorycznych, które organizm odbiera przez systemy zmysłowe (receptory). Nadrzędna struktura układu nerwowego (mózg) rozpoznaje napływające bodźce, interpretuje je i na bazie zebranych dotychczas doświadczeń pozwala na wyzwolenie adekwatnej reakcji określanej jako reakcja adaptacyjna. Wspomniane systemy zmysłowe odgrywające bardzo ważną rolę w procesach integracji sensorycznej, są to: dotyk, wzrok, słuch, równowaga oraz kinestezja (poczucie ruchu w przestrzeni). 

Od kiedy zaczyna się i jak długo trwa rozwój procesów integracji sensorycznej u dziecka? Źródła naukowe podają, że zapoczątkowanie procesów sensorycznych ma miejsce jeszcze w życiu płodowym. Już wtedy następuje kształtowanie układu przedsionkowego, proprioceptywnego oraz dotykowego – są to bardzo ważne systemy zmysłowe. Od ich funkcjonowania uzależniona jest nienaganna praca pozostałych. Kolejno następujące po sobie stadia rozwoju umiejętności i doskonalenia owych pozostałych systemów zmysłowych trwają jeszcze długo po urodzeniu. Ich zakończenie określa się na około 8. rok życia. 

Przyczyny dysfunkcji integracji sensorycznej

Przyczyn zaburzeń sensorycznych u dzieci może być bardzo wiele. Chcąc je ustalić, terapeuta zawsze powinien przeprowadzić bardzo dokładny wywiad z opiekunami dziecka. Powodów nieprawidłowości można doszukiwać się już na etapie rozwoju prenatalnego. W związku z tym mogą pojawić się pytania o przebieg tego okresu oraz sposób porodu.

Zaburzenia SI mogą być rezultatem predyspozycji genetycznych, działania substancji toksycznych oraz szkodliwych podczas ciąży (przewlekłe przyjmowanie niektórych leków, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, narkotyków, choroby zakaźne matki, ciąże mnogie), komplikacji podczas porodu (poród z użyciem próżnociągu położniczego, niedotlenienie, zamartwica urodzeniowa, przedwczesny poród). W późniejszym okresie rozwoju dziecka (po urodzeniu), często mówi się także o niekorzystnym wpływie długich pobytów w szpitalu, czynnikach środowiskowych, uwarunkowaniach kulturowych czy mocno ograniczonych interakcjach z rówieśnikami. Podaje się, że aktualnie problem zaburzeń SI może dotyczyć nawet 20% dzieci. 

Zaburzenia SI – rodzaje. Jakie są typy zaburzeń przetwarzania sensorycznego?

Rozróżnia się obecnie 3 kategorie zaburzeń sensorycznych u dzieci. Punktem wyjściowym są zaburzenia przetwarzania sensorycznego. W ich obszarze wyodrębnia się:

• zaburzenia modulacji sensorycznej,
• zaburzenia ruchowe,
• zaburzenia różnicowania sensorycznego.

Zaburzenia ruchowe najczęściej oznaczają problemy z planowaniem ruchu (dyspraksja). Może się to odnosić zarówno do utrudnionego planowania i realizacji planu ruchów ciała, jak i do wykonywania określonych czynności codziennych, inicjowania i przeprowadzania ich.

Zaburzenia różnicowania sensorycznego to problemy napotykane przez dzieci w sytuacji konieczności zróżnicowania napływających bodźców sensorycznych. 

Pierwsze objawy zaburzeń SI

Najbardziej podstawowe, główne objawy zaburzeń integracji sensorycznej to:

• wzmożona lub obniżona wrażliwość na bodźce,
• zaburzenia mowy,
• niską samoocenę,
• nadaktywność,
• znacznie obniżoną aktywność,
• problemy ze skupieniem, koncentracją uwagi,
• nadpobudliwość emocjonalną,
• osłabioną koordynację wzrokowo–ruchową,
• niezgrabność ruchową,
• trudności w rozróżnianiu stron, poczuciu kierunku,
• zaburzenia interakcji z innymi dziećmi,
• problematyczne pisanie, rysowanie oraz czytanie,
• trudności w czynnościach samoobsługowych, codziennych.

W jakim wieku pojawiają się objawy zaburzeń integracji sensorycznej?

Pierwsze objawy zaburzeń można zauważyć już u niemowlaka (płaczliwość, niepokój, problemy ze ssaniem pokarmu). U dziecka rocznego czy dziecka dwuletniego przejawem zaburzeń SI może być np. ograniczony repertuar żywieniowy, nietolerancja zabiegów pielęgnacyjnych (obcinanie włosów, paznokci, kremowanie), trudności w zasypianiu, zbyt intensywny odbiór wrażeń sensorycznych objawiający się płaczliwością.

Stwierdzone zaburzenia integracji sensorycznej u niemowląt wymagają zastosowania wskazówek terapeuty, zalicza się tutaj m.in. modyfikacje czynności pielęgnacyjnych oraz stosowanych zabaw. W sytuacji występowania jedynie typowych objawów zaburzeń sensorycznych u dzieci, zazwyczaj łatwo jest osiągnąć zadowalające rezultaty. 

Zaburzenia integracji sensorycznej u dorosłych

Zaburzenia SI mogą występować także u dorosłych. Co prawda rozwój poszczególnych systemów zmysłowych został dawno zakończony, ale dysfunkcje w zakresie integracji sensorycznej mogą pozostać. Oznacza to, że niezdiagnozowane w dzieciństwie, niepoddawane procesowi terapii zaburzenia integracji sensorycznej mogą pozostać. Mają wówczas wpływ na życie dorosłego człowieka, który musi radzić sobie z takimi deficytami.

Przykładowo zaburzenia schematu ciała, które nie były zdiagnozowane i analizowane w procesie terapii mogą skutkować trudnościami w wykonywaniu ćwiczeń ruchowych, sprawiać problemy podczas poruszania i orientacji w terenie, znacząco upośledzać rozróżnianie kierunków. Wiele gabinetów oferuje możliwość skorzystania z diagnozy i następnie uczestnictwo w zajęciach SI dla dorosłych. Bogate doświadczenie autora w tej kwestii, wskazuje jednak na mocno ograniczoną skuteczność takich działań. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, że zdolność do zmian oraz modyfikacji mózgu (zjawisko określane jako plastyczność neuronalna) pod wpływem ukierunkowanej terapii jest zdecydowanie większa u dzieci. W późniejszym wieku, u dorosłych, te uwarunkowane biologiczne zdolności znacząco maleją.

Stanowi to odpowiedź na często zadawane pytanie: czy zaburzenia integracji sensorycznej można wyleczyć? Niektóre źródła naukowe mówią o dużej skuteczności terapii do 12 roku życia. Wydaje się to być bardzo rozsądne. 

Diagnoza zaburzeń sensorycznych. Do kogo się zgłosić?

W przypadku podejrzeń zaburzeń integracji sensorycznej, należy szukać terapeutów integracji sensorycznej. Badanie sensoryczne dziecka opiera się o kilka niezależnych narzędzi, są to: wywiad z rodzicami, kwestionariusz z pytaniami do uzupełnienia również przez opiekunów, obserwacja dziecka przez terapeutę na sali integracji sensorycznej, testy południowo–kalifornijskie (warunkiem jest ukończony 4 rok życia), testy obserwacji klinicznej. Diagnoza SI wykorzystująca tak szerokie wachlarz możliwości, pozwala na obiektywizację wyników i precyzyjne określenie celów terapii. Zazwyczaj taki proces odbywa się na 2–3 spotkaniach. Następnie, po sporządzeniu obszernej opinii, opisującej szczegółowo wszystkie zebrane informacje, diagnosta omawia wszystko z opiekunami. 

Proces diagnostyczny zaburzeń integracji sensorycznej może przeprowadzać tylko wykwalifikowany terapeuta SI. Aby uzyskać uprawnienia trzeba mieć ukończone studia wyższe z zakresu fizjoterapii, pedagogiki, logopedii, terapii zajęciowej, medycyny lub psychologii. Następnie należy zapisać się na kilkutygodniowy kurs integracji sensorycznej lub studia, które dają prawne podstawy do diagnozowania i przeprowadzania terapii. Instytucją zrzeszającą w kraju terapeutów SI jest Polskie Stowarzyszenie Terapeutów Integracji Sensorycznej. Za granicą istnieją odpowiedniki również pod postacią stowarzyszeń integracji sensorycznej. 

Terapia zaburzeń integracji sensorycznej

Terapia integracji sensorycznej nie ma schematycznego przebiegu. Wynika to z możliwości różnych kombinacji oraz stopnia nasilenia objawów u poszczególnych pacjentów. Pokazuje to, jak ważna jest właściwie przeprowadzona diagnoza. Zaburzenia sensomotoryczne wymuszają ścisłą współpracę z opiekunami, niektóre ćwiczenia mogą bowiem wymagać kontynuacji w domu. 

Nadwrażliwość dotykowa, zaburzenia SI często towarzyszą takim zaburzeniom, jak autyzm. Wówczas wyjątkowo dużego znaczenia dla rezultatów terapii nabiera wspomniane zaangażowanie rodziców. Czas jednego spotkania nie powinien przekraczać 60 minut, dłuższa ekspozycja na bodźce prawdopodobnie poskutkuje przeciążeniem sensorycznym (efekt jest wtedy zupełnie odmienny od zamierzonego). Warto o tym pamiętać również podczas planowania ćwiczeń. Intensywna, ciągła stymulacja tego samego systemu zmysłowego, np. przedsionka, także wywoła opisany, niepożądany rezultat.

Terapia sensoryczna u dzieci zazwyczaj jest procesem długotrwałym. Jest to uzależnione od rodzaju i stopnia zaawansowania zaburzeń. Minimalny czas potrzebny na wyrównanie deficytów orientacyjnie określa się na 6 miesięcy przy dobrej współpracy i częstotliwości spotkań minimum 1 raz na 7 dni. 

Zaburzenia sensoryczne są uleczalne. Trudności w ich leczeniu pojawiają się wtedy, gdy współtowarzyszą innym zaburzeniom, jak np. autyzm, zespół Aspergera oraz chorobom genetycznym. Wtedy można mówić raczej o łagodzeniu objawów i/lub ich znaczącej redukcji. Przykładem działań terapeutycznych u dzieci z nadwrażliwością jest wycieranie po kąpieli ręcznikami o różnej fakturze. Wykorzystanie delikatnych docisków, oraz zróżnicowanej amplitudy ruchów. Dobrym pomysłem jest stworzenie ścieżki sensorycznej dla dzieci. Można stworzyć ją samemu w domu lub kupić gotową. 

Warto zapamiętać, że zaburzenia integracji sensorycznej to nie autyzm – pewne problemy, deficyty SI u dzieci mogą towarzyszyć temu zaburzeniu, ale nie definiują go. Jest to zaburzenie funkcjonowania pewnych obszarów mózgu. Może mieć różne podłoże – zazwyczaj ciężkie do ustalenia.