Kolor, wygląd i zapach stolca – co mogą powiedzieć o naszym zdrowiu?

Stolec, podobnie jak inne wydaliny i wydzieliny naszego ciała, może powiedzieć nam dużo o stanie zdrowia oraz o homeostazie (harmonii) organizmu. Mimo że nie jest to częsty obiekt obserwacji, regularne oglądanie kału może pomóc nam szybko zdiagnozować groźną chorobę, którą poświadczy zmiana jego koloru czy konsystencji. Szczególnie przydatnym narzędziem, które ułatwia nam ocenę oraz pobranie próbki kału, jest „staromodna” muszla klozetowa z półką. Jakie zmiany w jego formie i barwie powinny wzbudzić naszą czujność?

Stolec – czym jest?

Stolec to końcowy produkt trawienia, który powstaje w jelicie grubym. We wcześniejszych odcinkach trawiona treść pokarmowa ma formę płynną i dopiero w obrębie okrężnicy dochodzi do jej odwodnienia i uformowania kału. Składa się on głównie z wody (w około 70–75%), bakterii (10–15%) oraz niestrawionych resztek pokarmowych (10–15%). Dodatkowo zawiera również duże ilości fosforu i azotu oraz bilirubiny i biliwerdyny, które są produktami rozpadu hemoglobiny i odpowiadają za brązową barwę kału.

Na zapach stolca i gazów wpływają gazy fermentacyjne z jelita – metan oraz pochodne siarki. Za kształt i uformowanie stolca odpowiada prawidłowy przebieg jelita oraz brak zmian w okolicach odbytu. Jego konsystencja (czyli większa lub mniejsza ilość wody) zależy głównie od pasażu (czyli czasu przesuwania się kału w jelicie), a także od obecności infekcji, stanów zapalnych czy przyjmowanych leków, które mogą zmienić ilość pobieranej oraz wydzielanej do kału wody, jak również wpłynąć na perystaltykę jelit.

Cechy prawidłowego stolca – konsystencja, kolor i zapach

Nie wliczając do zmiany wyglądu kału kwestii dietetycznych, które mogą nieznacznie wpływać m.in. na jego kolor, to za normę dla stolca uznamy:

• jasnobrązowy, brązowy lub ciemnobrązowy kolor,
• podłużny, walcowaty kształt,
• konsystencję o typie 3 i 4 wg „Bristolskiej skali uformowania stolca”,
• gładką strukturę lub niewielkie pęknięcia na jego powierzchni,
• nieprzyjemny/neutralny zapach,
• brak śluzu lub krwi.

Dlaczego stolec jest ważnym wskaźnikiem diagnostycznym?

Stolec stanowi odzwierciedlenie stanu naszego układu pokarmowego, ponieważ składa się z elementów, które przebywają całą jego długość – od wejścia jamy ustnej aż do odbytu. Na konsystencję, barwę oraz ogólny wygląd kału mają wpływ wszystkie soki trawienne, w tym żółć, których zaburzenia mogą powodować jego odbarwienie. Wygląd stolca mówi nam też dużo o ciągłości śluzówki pokarmowej – braku krwawiących owrzodzeń, uszkodzeń śluzówki, pękniętych naczyń podśluzówkowych. Jego konsystencja świadczy o tym, jak długo kał zalega w jelitach od momentu trawienia do momentu wydalenia.

Odbarwiony stolec lub zmieniony kolor kału – co mogą oznaczać?

Odbarwiony i jasnożółty stolec świadczy o braku – pochodzących z żółci – bilirubiny i biliwerdyny, które są efektem rozpadu hemoglobiny. To z nich w jelicie grubym powstają organiczne barwniki, najpierw urobilinogen, który następnie przekształcany jest w sterkobilinogen i sterkobilinę. Odpowiadają one za brązowy kolor kału. Odbarwienie stolca ma miejsce w chorobach, które zaburzają proces produkcji lub wydalania żółci – choroby wątroby (np. marskość), kamica lub nowotwór pęcherzyka żółciowego, zwężenia dróg żółciowych, nowotwór trzustki lub dwunastnicy.

Za inne zmiany koloru kału odpowiadają spożywane pokarmy – duże ilości zielonych warzyw i ziół oraz suplementacja chlorofilu może zabarwić kał na zielono, większe ilości marchwi czy mango mogą sprawić, że stolec będzie miał odcień pomarańczowy, jagody czy czarna porzeczka będą odpowiadać za ściemnienie kału, a spożycie buraków doda stolcowi krwistoczerwonej barwy.

Biorąc pod uwagę przyczyny chorobowe czy wynikające z zaburzeń:

• stolec czarny – świadczy o krwawieniu z górnego odcinka układu pokarmowego, gdyż strawiona w żołądku krew przybiera ciemną barwę, może być też wynikiem przyjmowania węgla aktywowanego, żelaza lub bizmutu,
• stolec żywoczerwony lub z domieszką krwi – przeważnie mówi o krwawieniu z dolnego odcinka przewodu pokarmowego lub odbytu,
• stolec zielony – potwierdza np. ostrą infekcję układu pokarmowego, alergię lub nietolerancję pokarmową.

Zmieniona konsystencja stolca – kiedy się pojawia?

Na zmianę konsystencji stolca ma wpływ szereg czynników. Kał o typie 5, 6 oraz 7 w skali bristolskiej świadczy o skłonności do biegunek. Wiąże się ona m.in. z:

• szybkością pasażu (czas przesuwania się pokarmu czy masy kałowej) i perystaltyką jelit, na którą mogą mieć też wpływ leki na zaparcia,
• przyjmowanymi lekami – mogą zwiększać ciśnienie osmotyczne stolca i ściągać do niego wodę,
• nietolerancjami pokarmowymi – są przyczyną wzmożonej fermentacji w obrębie jelit,
• zaburzeniami trawienia i wchłaniania tłuszczy (jak w nowotworze trzustki, mukowiscydozie czy celiakii) oraz stanami zapalnymi jelit (np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego), które spowodują wydzielanie do kału śluzu oraz większej ilości wody.

Cuchnący stolec a choroby

Na zapach stolca ma wpływ to, jak długo kał przebywa w świetle jelita i fermentuje, a także kondycja mikrobioty jelitowej i obecność stanów zapalnych w obrębie śluzówki jelit. Najczęściej stolec cuchnący będzie również stolcem tłuszczowym, który jest połyskujący i oblepia muszlę klozetową. 

Dlatego też do przyczyn zmiany zapachu stolca będą należeć:

• długotrwające zaparcia,
• infekcje bakteryjne oraz wirusowe,
• pasożyty,
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO),
• choroby zapalne jelit (np. choroba Leśniowskiego-Crohna),
• zaburzone wchłanianie (jak w celiakii lub mukowiscydozie),
• zaburzenia mikrobiomu jelit po antybiotykoterapii.

Co robić, gdy stolec nie jest prawidłowy?

Jeśli jakość i wygląd stolca nas niepokoi, pierwsze kroki warto skierować do lekarza POZ (rodzinnego), który zleci podstawowy panel badań. Badania z krwi, takie jak morfologia, parametry wątrobowe, bilirubina oraz amylaza i lipaza mogą powiedzieć o np.:

• potencjalnej niedokrwistości, która w połączeniu z krwią w stolcu lub zmianą koloru kału na czarny będzie potwierdzać krwawienie w obrębie układu pokarmowego,
• podstawowym stanie wątroby, pęcherzyka żółciowego lub trzustki.

Dodatkowo najważniejszym badaniem stolca jest badanie na krew utajoną w kale. Oprócz tego lekarz POZ może zlecić też wykonanie USG jamy brzusznej, jednak jego wyniki niewiele wniosą w kontekście zmiany wyglądu stolca.

Od lekarza POZ możemy otrzymać skierowanie do poradni specjalistycznej. Lekarz gastroenterolog zleci większy zakres badań do wykonania – od badania na kalprotektynę (jest jednym ze wskaźników m.in. chorób zapalnych jelit), przez badania na pasożyty w kale, wymaz z kału czy badania endoskopowe jak gastro- i kolonoskopia.