Ślina – skład, funkcje, zaburzenia wydzielania

W ciągu doby w naszym ciele poprzez różne gruczoły wydzielane jest aż 10 litrów soków trawiennych. Zaliczamy do nich nie tylko sok żołądkowy, jelitowy, trzustkowy lub żółć, ale również ślinę. Są one niezbędne nie tylko dla prawidłowego przebiegu trawienia, ale pełnią również funkcję ochronną i biobójczą dla potencjalnych bakterii, wirusów i grzybów. Ich prawidłowe wydzielanie świadczy o homeostazie organizmu, a każde odstępstwo od normy o potencjalnym problemie zdrowotnym, któremu należy się przyjrzeć. Jak ważna zatem jest ślina w naszym organizmie?

Ślina – czym jest, jak powstaje?

Ślina właściwa ma charakter opalizującej, wodnistej i lekko pienistej cieczy o neutralnym pH (około 6.7), która w obrębie jamy ustnej miesza się z innymi wydzielinami (m.in. płynem dziąsłowym czy wydzieliną z nosogardzieli), tworząc tzw. ślinę mieszaną. W 90% jest wydzielana przez pary dużych ślinianek – przyusznych (w postaci rzadszej śliny surowiczej, skąd przewodem Stenona wydostaje się na wysokość zębów trzonowych do jamy ustnej), podżuchwowych (w postaci śliny śluzowo-surowiczej, która wydzielana jest poprzez przewody Whartona w dnie jamy ustnej), podjęzykowych (również w formie śluzowo-surowiczej poprzez przewody Bartholina, uchodzące pod językiem), a w 10% przez około 400 mikrogruczołów rozmieszczonych na błonie śluzowej całej jamy ustnej i języka. W szczegółowych badaniach wykryto ponad 1166 białek zawartych w ślinie, co daje szeroki wachlarz możliwości diagnostycznych.

Ile śliny powstaje dziennie?

Dobowe wydzielanie śliny to od 1 do 2 l (w stanie pełnego zdrowia), co stanowi około 10% wszystkich soków trawiennych organizmu. W spoczynku bez stymulacji (np. w trakcie snu) powstaje około 0,3–0,5 ml śliny na minutę, a po stymulacji około 1,5–2,3 ml śliny na minutę.

Skład śliny

Ślina w 99,5% składa się z wody, dlatego też jej wydzielanie jest tak bardzo zależne od stopnia nawodnienia naszego organizmu. Poza tym na jej skład mają wpływ czynniki wewnętrzne (m.in. pobudzenie receptorów w obrębie jamy ustnej, istniejące choroby, aktywność fizyczna), jak i zewnętrzne (np. pora dnia czy pora roku).

Za jej szczególne właściwości odpowiada kilka najważniejszych substancji składowych:

• lizozym – jest głównym enzymem biorącym udział w ochronie jamy ustnej, działanie muramidazy prowadzi do niszczenia ścian komórek bakterii z rodzaju Neisseria oraz Streptococcus mutans,
• laktoferyna – hamuje namnażanie się bakterii, dzięki wiązaniu żelaza niezbędnego do ich prawidłowego metabolizmu,
• mucyny – glikoproteiny i jedne z najważniejszych białek jamy ustnej, które odpowiadają za gęstość śliny (a więc jej funkcje ochronną oraz ułatwiającą połykanie kęsów pokarmu) oraz wiązanie bakterii próchnicotwórczych w duże i łatwe do usunięcia konglomeraty,
• immunoglobuliny – IgG, IgM oraz w szczególności IgA (w formie sIgA znajdującej się na błonach śluzowych), które budują odpowiedź immunologiczną na bakterie, wirusy oraz grzyby,
• amylaza ślinowa – enzym trawienny, którego rolą jest wstępne trawienie węglowodanów (m.in. odpowiada za trawienie 30% spożywanej skrobi),
• defensyny – grupa małych reszt aminokwasowych, mających potencjał antybiotycznych poprzez zaburzanie metabolizmu bakterii,
• opiorfina – endogenna (produkowana przez organizm) pochodna opioidów o 6-krotnie mocniejszym działaniu przeciwbólowym niż morfina.

W jej pozostałej części składa się również z:

• jonów nieorganicznych (sodu, potasu, chloru, wapnia, jonów węglanowych),
• węglowodanów,
• lipidów,
• hormonów,
• kwasu moczowego,
• mocznika,
• kreatyniny,
• czynników wzrostu.
• oraz elementów tzw. śliny mieszanej – płynu dziąsłowego, przesięku surowicowego, białych krwinek, złuszczonego nabłonka, martwych komórek, pozostałości bakterii I wydzielin z nosa i gardła.

Ślina – jakie pełni funkcje?

Ślina pełni szereg istotnych dla organizmu funkcji. Najważniejszą z nich jest funkcja antybakteryjna. Ze względu na to, że to jama ustna stanowi pierwszy mur obronny przed wnikającymi do naszego organizmu bakteriami – z otoczenia oraz spożywanego pokarmu – ślina zawiera cały arsenał substancji hamujących metabolizm albo niszczących ścianę bakteryjną. Zawartość przeciwciał ułatwia dodatkowo rozpoznawanie i wiązanie patogenów w jamie ustnej.

Inną ważną funkcją jest funkcja ochronna. Dzięki zawartości dużej ilości wody oraz mucyn ułatwia zlepianie pokarmu i formowanie kęsa pokarmowego, nadaje mu śliskości oraz ułatwia połykanie. Dodatkowo, nawilżając śluzówki, chroni je przed mikrouszkodzeniami wywołanymi przez suche i twarde pokarmy. Poza tym płucze przestrzenie okołozębowe, ułatwiając pozbywanie się resztek pokarmowych. Jej funkcja buforująca jest możliwa dzięki wysokiej zawartości buforów dwuwęglanowych, fosforowych oraz amoniaku (powstającego z mocznika) w ślinie, stabilizując obniżane przez kwasy cukrowe (powstające ze spożywanych cukrów) pH, co chroni szkliwo i wzmacnia przeciwbakteryjną rolę śliny. Dzięki temu, że ślina zawiera fluorki, wapń i fosforany, pełni ona również przez cały czas funkcję remineralizującą szkliwo, stabilizując zawarte w nim kryształy hydroksyapatytu. Oczywiście należy podkreślić również jej bardzo istotną funkcję trawienną, 

Wygląd i zapach śliny – o czym może świadczyć?

Na wygląd i zapach śliny ma wpływ homeostaza naszego organizmu oraz czynniki zewnętrzne oraz substancje, które do niego wprowadzamy.

Pienista ślina może być spowodowana lekami, odwodnieniem, infekcją jamy ustnej lub po prostu spożywanym pokarmem (np. piciem mleka). Biała ślina wraz z białym nalotem na języku i śluzówkach mogą świadczyć o zakażeniu grzybiczym, które wymaga najczęściej miejscowego stosowania nystatyny. Krew w ślinie (różowa ślina z „kłaczkami” krwi) występuje przy podkrwawianiu z gardła, jamy ustnej czy w chorobach układu oddechowego i pokarmowego, jednak najczęściej wywołana będzie zapaleniem dziąseł, paradontozą (zapaleniem przyzębia) lub urazami języka oraz błon śluzowych jamy ustnej. Żółta ślina występuje za to u osób żujących tytoń.

Nieprzyjemny zapach z ust może mieć swoje przyczyny w niedostatecznej higienie jamy ustnej, owrzodzeniach śluzówek czy ropotoku zębowym, ale również w chorobach nowotworowych z rozpadem guza w obrębie języka, dna jamy ustnej, krtani czy gardła. Przykry zapach z ust wywołują również choroby żołądkowo-jelitowe (np. refluks), choroby wątroby (np. cuchnięcie wątrobowe w zaawansowanej niewydolności wątroby) czy choroby układu oddechowego (m.in. gnilne zapalenie oskrzeli, zgorzel płuc czy rozpadający się rak oskrzeli i płuc).  

Wydzielanie śliny – regulacja

Wydzielanie śliny jest stymulowane poprzez pobudzenia smakowe, mechaniczne, termiczne, zapachowe, wzrokowe czy psychiczne. Całkowite wydzielanie śliny jest regulowane przez:

• odruchy warunkowe – stymulacja wydzielania śliny pod wpływem zapachu, widoku lub wyobrażenia pożywienia,
• odruchy bezwarunkowe – stymulacja wydzielania ślina po pobudzeniu receptorów smakowych i dotykowych w jamie ustnej,
• autonomiczny układ nerwowy – ze względu na znaczne unerwienie ślinianek przez nerwy współczulne (stymulujące produkcję małej ilości gęstej śliny pod wpływem pobudzenia organizmu) i przywspółczulne (odpowiadające za wydzielanie dużej ilości płynnej śliny w okresie rozluźnienia organizmu),
• hormony (m.in. somatotropina, tyroksyna, kortyzol),
• ukrwienie ślinianek.

Zaburzenia wydzielania śliny – co mogą oznaczać?

Nadmierne wydzielanie śliny (ślinotok) może być procesem jak najbardziej fizjologicznym. Ma to miejsce nie tylko po pobudzeniu przez odpowiednie czynniki (wspomniane wyżej), ale również u kobiet w ciąży w trakcie I trymestru, któremu towarzyszyć będą również nudności i wymioty.

Jednak w wielu innych przypadkach ślinotok będzie świadczył o zaburzeniu lub chorobie organizmu. I tak jest na przykład przy wymiotach dużą ilością śliny (a nie treścią pokarmową) u dzieci, co może świadczyć o niedrożności układu pokarmowego na wysokości przełyku. Najczęstszą przyczyną będą jednak infekcje jamy ustnej i gardła (również te bardziej poważne, jak np. błonica).

Ślinotok będzie występował również w przypadku:

• ropnia zagardłowego i okołomigdałkowego,
• choroby lokomocyjnej,
• choroby Wilsona,
• zatruć,
• mononukleozy,
• zaburzeń neurologicznych (jak choroba Parkinsona czy SLA),
• złośliwego zespołu neuroleptycznego,
• oparzeń chemicznych,
• stosowania leków (szczególnie przeciwpsychotycznych).

Suchość w jamie ustnej objawia się:

• pieczeniem jamy ustnej,
• wrażeniem sztywnego i suchego języka,
• trudnościami w mówieniu,
• problemami z przełykaniem pokarmów,
• zaburzeniami odczuwania smaku,
• owrzodzeniami błoń śluzowych,
• postępującą próchnicą zębów.

Oprócz problemów z wydzielaniem śliny istotne są też problemy z jej przełykaniem. Ból podczas przełykania śliny może świadczyć o stanie zapalnym gardła. Trudności w przełykaniu towarzyszą także przeszkodom zapalnym lub nowotworowym w obrębie jamy ustnej; gardła; krtani i przełyku. Zatykanie ucha w trakcie przełykania śliny jest związane z zaburzeniem drożności trąbki słuchowej (Eustachiusza), zapaleniem ucha lub zablokowaniem ucha przez wosk albo ciała obce.

Testy ślinowe

W przypadku zaburzeń wydzielania śliny lekarz może zalecić wykonanie testów ślinowych. Wykonywane są one głównie przez lekarzy stomatologów w przypadku stwierdzenia umiarkowanego i wysokiego ryzyka powstania próchnicy. Określane są w nich parametry śliny – ilość, pojemność buforowa czy pH. Dodatkowymi testami ślinowymi  możemy sprawdzić też ilość bakterii próchnicotwórczych takich jak Streptococcus mutans oraz Lactobacillus spp.  

Jak zmniejszyć wydzielanie śliny?

• Leczyć chorobę podstawową, będącą przyczyną ślinotoku.
• W przypadku stanów zapalnych stosować miejscowe preparaty przeciwzapalne w formie pastylek do ssania, sprayów czy płukanek aptecznych.
• Dbać o dokładną higienę jamy ustnej z użyciem szczoteczki, nici oraz płynów do płukania.
• Unikać ostrych oraz kwaśnych potraw, które stymulują wydzielanie śliny.
• Pić lub płukać jamę ustną ziołowym naparem z mięty.
• Żuć gumę.

Jak zwiększyć wydzielanie śliny?

• Leczyć podstawową przyczynę kserostomii.
• Intensywnie się nawadniać, dorosła osoba potrzebuje dziennie co najmniej 2–2,5 l płynów, a w okresie wysokich temperatur czy wzmożonej aktywności fizycznej, zapotrzebowanie to rośnie nawet do 4 l na dobę!
• Ograniczyć spożycie napojów z kofeiną i wybierać ich bezkofeinowe zamienniki.  
• Zrezygnować z papierosów.
• Korzystać z nawilżaczy powietrza.
• Płukać jamę ustną bezalkoholowymi płynami do płukania lub roztworem szałwii.
• Ssać cukierki bez cukru.
• Korzystać z tzw. „sztucznej śliny” w formie sprayów bez recepty, które naśladują nawilżające właściwości naturalnej śliny.

Ślina jako materiał diagnostyczny

Ślina zawiera liczne enzymy, hormony oraz przeciwciała, które mogą pomóc nam w diagnostyce wielu chorób. Podobieństwo w tym względzie z krwią w wynika z tego, że duża część substancji wytwarzanych w organizmie ulega biernemu transportowi z osocza do śliny w trackie jej produkcji, dzięki czemu skład obu płynów jest zbliżony. Jest ona łatwa do pobrania, dlatego badanie śliny jest bezbolesne i nieinwazyjne oraz nie wymaga specjalnych kwalifikacji zawodowych, a także ścisłych zasad przechowywania.

Ślina wykorzystywana jest do oznaczania stężeń:

• hormonów steroidowych (kortyzolu, progesteronu, estriolu, estradiolu, testosteronu),
• leków (benzodiazepin, teofiliny, cyklosporyny),
• toksyn (metali ciężkich – litu, kadmu, galu),
• substancji psychoaktywnych (alkoholu, testy narkotykowe – kokaina, amfetamina, marihuana, opiaty),
• markerów nowotworowych (np. Ca-125 – marker nowotworów jajnika),
• przeciwciał (np. w zakażeniach Helicobacter Pylori, wirusem wirusowego zapalenia wątroby, HIV).