Wielomocz (poliuria) – co oznacza i w jakich chorobach może się pojawić? Diagnostyka i leczenie poliurii

Równowaga płynowa jest kontrolowana przez proces przyjmowania płynów, perfuzji nerek, filtracji kłębuszkowej i resorpcji wody w cewkach zbiorczych nerek. Przyjmowane płyny zwiększają objętość krążącej krwi, a to wzmaga perfuzję nerek i filtrację w kłębuszkach oraz zwiększone wydalanie moczu. Proces ten hamowany jest przez hormon antydiuretyczny (wazopresynę, ADH), wydzielany przez podwzgórze i uwalniany przez przysadkę mózgową. ADH zwiększa resorpcję (wchłanianie) wody w kanalikach zbiorczych nerek, zmniejszając ilość wydalanego moczu. Jeśli dochodzi do zaburzeń np. w wydzielaniu wazopresyny, może pojawić się wielomocz. Czym dokładnie jest poliuria? 

Poliuria (wielomocz) – czym jest? 

Prawidłowa dobowa ilość wydalanego moczu to około 1,5 do 2 litrów (przy podaży ok. 2 litrów płynów). Poliuria, czyli wielomocz, to wydalanie dużych ilości moczu, powyżej 2,5–3 litrów/dobę. Wśród przyczyn poliurii wymienia się zarówno nadmierną podaż płynów, jak i upośledzenie zatrzymywania wody przez nerki. Przyczynami wielomoczu mogą być także niska temperatura oraz przebywanie na dużych wysokościach. 

Przyczyny wielomoczu 

Nadmierne oddawanie moczu nie musi być patologią, jest normalną, fizjologiczną reakcją u osób, które dużo piją. Natomiast poliuria jako objaw patologii może być spowodowana różnymi zaburzeniami, w tym: 

• zwiększonym spożyciem płynów (polidypsja), 
• zmniejszonym wydzielaniem ADH (hormonu antydiuretycznego) – czyli moczówka prosta pochodzenia centralnego, 
• zmniejszeniem wrażliwości na wazopresynę (nefrogenna moczówka prosta), 
• diurezą osmotyczną (cukrzyca). 

Wielomocz w cukrzycy 

W cukrzycy mamy do czynienia z diurezą osmotyczną – wysokie stężenie cukru (glukozy) w moczu (powyżej 250 mg/dl to tak zwany „próg nerkowy”) przekracza pojemność resorpcji cewek nerkowych – to prowadzi do wysokiego stężenia glukozy w cewkach i wtórnego transportu biernego wody do cewki nerkowej, a tym samym zwiększa ilość wydalanego moczu.  

Wielomocz w chorobach nerek 

Wielomocz w przewlekłych chorobach nerek może zależeć od ich oporności na wazopresynę – mówimy wtedy o moczówce prostej nerkopochodnej. Objawami są wielomocz i nadmierne pragnienie. Nerki są niezdolne do zagęszczania moczu. 

Wielomocz a hormony 

Wielomocz związany z zaburzeniami hormonalnymi jest nazywany moczówką prostą centralną. Jest ona wynikiem niedoboru wazopresyny (hormonu antydiuretycznego) z powodu chorób podwzgórzowo-przysadkowych. Może być całkowita (zupełny brak wazopresyny) lub częściowa (niewystarczająca ilość wazopresyny). Dzieli się ją również na pierwotną (inaczej genetyczną) i wtórną (inaczej nabytą np. po urazach czaszkowo-mózgowych czy przez guzy, ziarniniaki, sarkoidozę, gruźlicę, tętniaki, zakrzepy, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych). 

Inne przyczyny wielomoczu 

Poza moczówką prostą pochodzenia nerkowego oraz pochodzenia centralnego (hormonalnego) wśród przyczyn poliurii wymienia się także wielomocz związany z kompulsywnym piciem dużej ilości wody – tzw. polidypsja psychogenna.  

Poliuria – diagnostyka

Diagnostyka wielomoczu opiera się głównie na różnicowaniu przyczyn nerkowych, hormonalnych i psychogennych. Dokładny wywiad powinien obejmować informację o ilości wypijanych i wydalanych płynów oraz przebyte i przewlekłe choroby, zwłaszcza cukrzycę, choroby psychiczne, sarkoidozę, amyloidozę, nadczynność przytarczyc, niedokrwistość sierpowatokrwinkową.  

Istotne są informacje o przyjmowanych lekach, zwłaszcza moczopędnych. W badaniu przedmiotowym należy zwrócić uwagę, czy pacjent nie jest wyniszczony, co może wskazywać na chorobę nowotworową, na suchość jamy ustnej i oczu mogące wskazywać na zespół Sjögrena (zespół suchości), na badanie skóry – obecność guzków podskórnych czy owrzodzeń może wskazywać na sarkoidozę. Moczówkę prostą podejrzewamy, gdy u pacjenta występuje choroba nowotworowa lub ziarniniakowa (jest wtedy hiperkalcemia – podwyższone stężenie wapnia we krwi).

Badania dodatkowe w diagnostyce poliurii to głównie: badanie stężenia glukozy we krwi, stężenia elektrolitów (sód, potas, chlorki) wraz ze stężeniem wapnia w surowicy i w moczu, osmolalność surowicy i moczu oraz stężenia ADH w osoczu (wazopresyny). 

Ponadto w diagnostyce wielomoczu stosuje się test odwodnieniowy – oceniamy zmiany stężenia sodu i osmolalności surowicy oraz moczu w odpowiedzi na odwodnienie i na podanie wazopresyny. Badanie przeprowadza się rano i kontynuuje do momentu wystąpienia spadku ciśnienia i wzrostu częstości serca (hipotonii ortostatycznej z tachykardią), zmniejszenia masy ciała o 5% w stosunku do wyjściowej, wzrostu ciężaru właściwego moczu lub osmolalności w kolejnych pobieranych co godzinę próbkach. Stężenie elektrolitów i osmolalności surowicy określa się na czczo oraz po podaniu 5 jednostek wazopresyny. 

W moczówce prostej centralnej charakterystyczna jest niezdolność do zagęszczenia moczu do osmolalności wyższej niż osmolalność osocza; po podaniu wazopresyny osmolalność moczu wzrasta. 

Nefrogenna moczówka prosta charakteryzuje się brakiem zdolności zagęszczania moczu powyżej osmolalnosci osocza i podanie wazopresyny niczego nie zmienia. 

W psychogennej polidypsji osmolalność moczu jest niska, a ograniczenie spożycia wody prowadzi do zmniejszenia wydalania moczu, zwiększenia stężenia sodu i osmolalności surowicy. 

Oznaczenie stężenia ADH jest najprostszą metodą rozpoznania pod koniec testu odwodnieniowego; przed podaniem wazopresyny jest stężenie ADH niskie w moczówce prostej centralnej i wzrasta w moczówce nefrogennej. 

Leczenie poliurii (wielomoczu) 

Leczenie wielomoczu zależy od przyczyny. W moczówce prostej centralnej (przy braku wazopresyny) stosuje się desmopresynę – syntetyczny analog wazopresyny. Może być podawana doustnie, donosowo, dożylnie, podskórnie. W celu zmniejszenia poliurii stosuje się także tiazydy, chlorpropamid, karbamazepinę i klofibrat oraz inhibitory prostaglandyn.