Kalendarz badań w ciąży – tydzień po tygodniu

Dzięki przestrzeganiu harmonogramu wpisanego w ciążowy kalendarz badań, który składa się zarówno z testów obowiązkowych, jak i zalecanych, ginekolog prowadzący ma dostęp do kompleksowej historii ciąży, sprawując stałą kontrolę nad mamą i jej dzieckiem. Kalendarz badań w ciąży został przygotowany na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia i według rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników. Składa się z wielu etapów, które są ograniczane przez ramy czasowe kolejnych tygodni ciąży, a także z wielu badań – fizykalnych, obrazowych i laboratoryjnych. Które badania należy wykonać, będąc w ciąży i dlaczego skrupulatność w ich wykonywaniu jest tak bardzo istotna? Odpowiedzi na te pytania znajdują się w niniejszym artykule. 

Czas ciąży to okres intensywnych zmian, zachodzących zarówno w organizmie matki, jak i dziecka. Aby mieć pewność, że rozwój malucha przebiega prawidłowo, każda przyszła mama powinna mieć wykonany zestaw podstawowych badań laboratoryjnych. Pakiet ten umożliwia ocenę stanu zdrowia matki i wykrycie ewentualnych chorób lub infekcji, które mogłyby mieć wpływ na prawidłowy przebieg ciąży i porodu.

Dlaczego wykonanie badań krwi w ciąży jest tak istotne?

Na rozwój dziecka w łonie matki może wpływać szereg czynników. Negatywne działanie na płód mogą wywierać infekcje toczące się w organizmie kobiety, cukrzyca ciążowa, konflikt serologiczny czy nieprawidłowe stężenie hormonów. Zarówno działanie profilaktyczne względem takich stanów, jak i prewencyjne względem ich skutków, pozwala chronić zdrowie matki i dziecka, dlatego warto zadbać o wykonanie odpowiednich badań laboratoryjnych.

W celu ujednolicenia systemu opieki zdrowotnej nad kobietą ciężarną Ministerstwo Zdrowia wraz z Polskim Towarzystwem Ginekologicznym opracowało harmonogram badań fizykalnych, obrazowych i laboratoryjnych, którym w określonych tygodniach trwania ciąży powinna poddać się każda kobieta w zdrowej, niepowikłanej ciąży.

Kalendarz badań w ciąży

Lista badań laboratoryjnych dla kobiet, które spodziewają się dziecka, została opracowana w oparciu o ramy czasowe, skupione na poszczególnych tygodniach ciąży. Najwięcej oznaczeń wykonuje się w pierwszym trymestrze. Pozwalają one wówczas na wczesne wykrycie ewentualnych zagrożeń i wdrożenie odpowiedniej profilaktyki, która umożliwia skuteczną ochronę maluchów przed możliwymi powikłaniami.

Badania obowiązkowe i zalecane do 10. tygodnia ciąży

Badania obowiązkowe:

• grupa krwi i Rh,
• przeciwciała odpornościowe do antygenów krwinek czerwonych (odczyn Coombsa),
• morfologia krwi,
• badanie ogólne moczu,
• badanie stężenia glukozy we krwi na czczo,
• badanie VDRL (badanie profilaktyczne w kierunku kiły),
• badanie w kierunku HIV, HCV, toksoplazmozy (IgG i IgM) oraz różyczki,
• badanie cytologiczne, o ile nie było wykonane w ciągu ostatnich 6. miesięcy,
• oznaczenie poziomu TSH.

Badania zalecane:

• konsultacja z lekarzem stomatologiem.

Lekarz prowadzący podczas pierwszych wizyt powinien również przedstawić pacjentce zakres i rodzaje badań prenatalnych w kierunku wad uwarunkowanych genetycznie.

Badania obowiązkowe i zalecane 11.– 14. tydzień ciąży

Badania obowiązkowe:

• badanie ultrasonograficzne (USG) zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGiP).

Badania zalecane:

• test podwójny – PAPP-A + β-HCG (badanie w kierunku wad uwarunkowanych genetycznie),
• badanie ogólne moczu.

15.–20. tydzień ciąży

Badania obowiązkowe:

• morfologia krwi,
• badanie ogólne moczu,
• badanie ultrasonograficzne (USG) zgodnie z rekomendacjami PTGiP.

Badania zalecane:

• test potrójny – β-HCG, estriol, AFP (badanie w kierunku wad uwarunkowanych genetycznie).

21.–26. tydzień ciąży

Badania obowiązkowe:

• badanie stężenia glukozy po doustnym podaniu 75g glukozy- tzw. krzywa cukrowa w ciąży,
• badanie ultrasonograficzne (USG),
• badanie ogólne moczu,
• przeciwciała anty-D (anty-Rh) u kobiet z możliwym konfliktem serologicznym,
• u kobiet z ujemnym wynikiem w I trymestrze – badanie w kierunku toksoplazmozy (IgM).

27.–32. tydzień ciąży

Badania obowiązkowe:

• morfologia krwi,
• badanie ogólne moczu,
• przeciwciała odpornościowe anty-D – u kobiet, których współczynnik Rh jest ujemny (Rh-),
• badanie ultrasonograficzne (USG).

33.–37. tydzień ciąży

Badania obowiązkowe:

• badanie ogólne moczu,
• morfologia krwi,
• badanie antygenu powierzchniowego wirusa zapalenia wątroby typu B – HBs (HBV).
• badanie na nosicielstwo wirusa HIV,
• posiew z pochwy i odbytu w kierunku paciorkowców  β-hemolizujących, które wywołują zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych  u noworodków. Kolonizując drogi rodne kobiety, podnoszą ryzyko przedwczesnego rozerwania błon płodowych.

Badania zalecane:

• w grupie kobiet ze zwiększonym ryzykiem populacyjnym lub indywidualnym ryzykiem zakażenia: VDRL (kiła), HCV (zapalenie wątroby typu C).

38.–39. tydzień ciąży

Badania obowiązkowe:

• badanie ogólne moczu,
• morfologia krwi.

Dlaczego kobiety w ciąży powinny wykonywać regularne badania laboratoryjne?

Żadne z badań wpisanych do kalendarza dla kobiet w ciąży nie znalazło się w nim przypadkowo. Testy te umożliwiają wykrycie możliwych zagrożeń prawidłowego przebiegu ciąży i odpowiednie przeciwdziałanie ich negatywnym skutkom.

Potwierdzenie grupy krwi matki i typu czynnika (antygenu powierzchniowego) Rh jest absolutnie konieczne, ponieważ w czasie ciąży i porodu może zdarzyć się sytuacja, w której konieczne będzie przetoczenie krwi u ciężarnej. Z tego względu istotne jest, aby wcześniej oznaczyć grupę krwi, ponieważ standardowo takie badanie może zająć nawet do kilku godzin. Znajomość czynnika Rh jest również konieczna ze względu na możliwość wystąpienia konfliktu serologicznego (tzw. konflikt matczyno-płodowy w obrębie grup Rh), który ma miejsce wówczas, kiedy matka posiada czynnik Rh(-), a dziecko Rh(+). Istnieje prawdopodobieństwo wytwarzania przeciwciał skierowanych przeciwko krwinkom płodu, czego konsekwencją może być m.in. groźna choroba hemolityczna noworodka. Najczęściej nie dochodzi do tego stanu w pierwszej ciąży, a drugiej i w każdej kolejnej. Istnieje również ryzyko wystąpienia konfliktu serologicznego w układzie AB0, który najczęściej dotyczy kobiet z grupą krwi 0 i do którego może dojść już podczas pierwszej ciąży. Jest to mniej agresywny typ konfliktu, niż ten w obrębie grup Rh, przebiega łagodniej i najczęściej daje objawy u noworodka już po porodzie. Pozostałe konflikty występują rzadziej, mowa o konflikcie mieszanym i tzw. konflikcie w pozostałych układach grupowych krwi.

Przeciwciała odpornościowe (inaczej przeciwerytrocytarne), tzw. odczyn Coombsa, to badanie, które pozwala na wykrycie różnego rodzaju przeciwciał, które mogłyby atakować czerwone krwinki dziecka. Jeżeli we krwi matki stwierdzi się obecność takich przeciwciał, można podać jej odpowiednie czynniki, neutralizujące ich działanie i ochronić dziecko przed ich negatywnym wpływem. U kobiet z ujemnym czynnikiem Rh, oznaczenie to powinno być wykonane co najmniej trzykrotnie, w ciągu całej ciąży.

Morfologia krwi pozwala na wykrycie niedokrwistości (anemii), małopłytkowości lub innych zaburzeń hematologicznych, które mogą się pojawić w trakcie przebiegu ciąży. Ocenie zostaje poddana ilość krwinek czerwonych (RBC), poziom hematokrytu (Hct),   wielkość/objętość krwinek czerwonych (MCV), średnia masa hemoglobiny w erytrocycie (MCH) i stężenie hemoglobiny w erytrocycie (MCHC), ilość płytek krwi (PLT), ilość białych krwinek (WBC) oraz poziom hemoglobiny (Hgb) – zawsze niższy niż ten u kobiet nieciężarnych, przez wzgląd na podwyższoną ilość osocza.

Badanie ogólne moczu służy ocenie funkcji nerek i wykrywaniu ewentualnych infekcji układu moczowego. Obecność cukru, białka lub nieprawidłowych osadów w moczu może wskazywać na toczące się w organizmie schorzenia wymagające interwencji lekarza.

Stężenie glukozy na czczo oraz krzywa cukrowa ciężarnych są badaniami służącymi do oceny ryzyka wystąpienia tzw. cukrzycy ciężarnych, która może prowadzić do zwiększenia masy ciała płodu i jest czynnikiem podnoszącym ryzyko pojawienia się powikłań w trakcie porodu. Wczesna identyfikacja kobiet zagrożonych cukrzycą ciężarnych pozwala na wprowadzenie odpowiedniej diety i profilaktyki, która może uchronić je przed rozwojem choroby, np. na skutek w porę niezdiagnozowanej insulinooporności.

Badania w kierunku kiły, HIV, HCV, HBV (antygen HBs), toksoplazmozy i różyczki  służą wykryciu we krwi matki specyficznych przeciwciał, wskazujących na toczącą się u niej lub przebytą niegdyś infekcję. Wszystkie z tych chorób mogą być niezauważone przez matkę, gdyż wiele z towarzyszących im objawów, może być mało wyraźnych i niespecyficznych, a w niektórych przypadkach choroba może przebiegać w całości bezobjawowo. Wczesne wykrycie zakażenia i wprowadzenie odpowiedniego leczenia i profilaktyki, drastycznie zmniejsza szanse dziecka na zarażenie się podczas porodu i chroni je przed możliwymi powikłaniami. Częstotliwość badań z tej grupy jest ustalana indywidualnie, w zależności od tego, czy matka znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka, czy też nie.

Oznaczenie poziomu TSH pozwala na wykrycie chorób tarczycy, które mogą stanowić zagrożenie dla prawidłowego przebiegu ciąży. TSH wpływa m.in. na rozwój układu nerwowego i kostnego u dziecka, stąd istotne jest, aby doprowadzić jego stężenie do właściwego poziomu.

Posiew wymazu z pochwy i odbytu w kierunku paciorkowców β-hemolizujących umożliwia ocenę, czy kobieta będąca w ciąży jest nosicielką bakterii z gatunku paciorkowców  β-hemolizujących, których obecność może być niebezpieczna dla dziecka. Jeżeli posiew wykaże obecność tych bakterii, w momencie porodu zostanie wdrożona antybiotykoterapia, która będzie w stanie uchronić malucha przed zarażeniem.

Test PAPP-A i pozostałe nieinwazyjne badania prenatalne służą do oceny rozwoju płodu i wykrywania ewentualnych nieprawidłowości oraz szacowania ryzyka wad wrodzonych, wynikających z aberracji chromosomowych, czyli uszkodzeń materiału genetycznego dziecka. Test PAPP-A, w którym oceniane jest stężenie białka PAPP-A i HCG, czyli wolnej podjednostki gonadotropiny kosmówkowej (są to substancje produkowane przez trofoblast, z którego w późniejszym etapie powstaje łożysko) wraz z oceną przezierności fałdu karkowego w badaniu ultrasonograficznym, powinien być wykonywany u każdej kobiety.

Ciężarne z grupy podwyższonego ryzyka mogą wziąć także pod uwagę przeprowadzenie dodatkowych, nierefundowanych badań prenatalnych, jak chociażby test NIPT, czyli badanie wolnego płodowego DNA (cffDNA), obecnego we krwi matki, którego skuteczność w wykrywaniu wad genetycznych jest porównywalna z amniopunkcją, a które w przeciwieństwie do niej, wymaga jedynie pobrania próbki krwi od matki.