Przytulia czepna – właściwości, wygląd, pochodzenie i zastosowanie tej zaskakującej rośliny

Przytulia czepna (Galium aparine) to jednoroczna roślina zielna należąca do rodziny marzanowatych (Rubiaceae). Znana jest również pod nazwami potocznymi takimi jak przytulina czy lepczyca. W języku angielskim funkcjonuje pod wieloma określeniami, m.in. Cleavers, Common Bedstraw, Sticky Weed czy Goose Grass.

Roślina ta jest szeroko rozpowszechniona na całym świecie, szczególnie w strefie klimatu umiarkowanego – występuje powszechnie w Azji, Europie oraz Ameryce Północnej. Ze względu na intensywne rozprzestrzenianie się i szybki wzrost często bywa traktowana jako chwast. W Polsce również rośnie pospolicie – można ją spotkać na łąkach, polach uprawnych, nieużytkach rolnych, przy drogach, nad rzekami, a także w lasach (zarówno iglastych, jak i liściastych), parkach i przydomowych ogródkach.

Przytulia preferuje wilgotne gleby o neutralnym pH (6–8) i najlepiej rozwija się w miejscach bogatych w azot. Rośnie najlepiej w lekkim półcieniu – wystawiona na pełne słońce łatwo ulega poparzeniu.

Roślina posiada charakterystyczną, czworograniastą łodygę, która może dorastać nawet do 1,5–2 metrów długości. Zwykle płoży się po ziemi lub wspina na inne rośliny, osiągając maksymalnie 20–30 cm wysokości ponad podłożem. Zarówno łodyga, jak i liście pokryte są haczykowatymi włoskami czepnymi, które umożliwiają przyczepianie się do otoczenia. Łodyga tworzy rozgałęzienia w dolnej części.

Liście przytulii są ułożone w okółkach po 6–8 sztuk, mają lancetowaty kształt (szerokość 3–8 mm) i również są owłosione w charakterystyczny sposób.

Okres kwitnienia przypada na maj–sierpień, choć niekiedy może trwać aż do października. Kwiaty są drobne, czterodzielne, barwy białej lub zielonkawej, o średnicy ok. 2 mm. Zebrane są w wiechowate kwiatostany typu wierzchotka i osadzone na długich szypułkach.

Owocem przytulii są czepne rozłupki zawierające dwa nasiona. Mają kulisty kształt i zazwyczaj średnicę 4–5 mm. Ich powierzchnia również pokryta jest haczykowatymi wyrostkami, które ułatwiają przyczepianie się do sierści zwierząt, ubrań czy ludzkiej skóry – co odgrywa kluczową rolę w rozsiewaniu nasion.

W ziołolecznictwie wykorzystuje się nadziemne części przytulii czepnej, zbierane w okresie jej kwitnienia. Ziele suszy się w temperaturze pokojowej, w przewiewnym miejscu, z dala od bezpośredniego światła słonecznego. Łatwość pozyskania tej rośliny oraz szerokie spektrum zastosowań sprawiają, że Galium aparine zyskała uznanie jako naturalny środek wspomagający zdrowie.

Zewnętrzne zastosowania ziela przytulii czepnej

Napar z przytulii czepnej doskonale sprawdza się do przemywania zmian skórnych. Stosuje się go pomocniczo w leczeniu łuszczycy, egzemy oraz atopowego zapalenia skóry. W dawnym zielarstwie używano go także w formie okładów na obrzęknięte i ropiejące węzły chłonne w przebiegu skrofuli (gruźlicy węzłów chłonnych) oraz w leczeniu trudno gojących się ran, często towarzyszących szkorbutowi.

Naparem można przecierać skórę podrażnioną promieniowaniem słonecznym lub po oparzeniach termicznych. W tradycyjnych praktykach stosowano również pastę z rozdrobnionego, świeżego ziela, którą nakładano bezpośrednio na rany i pęcherze.

W zielarskiej kuchni przygotowuje się z przytulii także ziołomiód – naturalny środek łagodzący, wykazujący działanie antybakteryjne i przyspieszające gojenie. Można go stosować m.in. na miejsca po użądleniach owadów. Dodanie naparu z ziela do kąpieli pomaga w walce z nadmierną potliwością, a domowe toniki na jego bazie wykazują działanie ściągające, regulujące wydzielanie sebum i wspierające pielęgnację cery tłustej i problematycznej.

Stosowanie naparu jako płukanki do włosów i skóry głowy przynosi ulgę osobom zmagającym się z przetłuszczaniem się włosów i łupieżem – wcierki z Galium aparine mają bowiem działanie przeciwłupieżowe i oczyszczające.

Wewnętrzne działanie naparu z przytulii czepnej

Napary lub odwary z suszonego ziela wykazują działanie uspokajające, dlatego polecane są w stanach napięcia nerwowego i bezsenności. W aptekach dostępne są gotowe mieszanki ziołowe zawierające przytulię czepną w połączeniu z roślinami o właściwościach relaksujących, jak melisa lekarska czy kozłek lekarski (waleriana).

Roślina jest także składnikiem suplementów diety w kapsułkach, zawierających sproszkowane ziele lub ekstrakt. Składniki ziela przytulii wspierają układ limfatyczny poprzez stymulację przepływu chłonki, działanie przeciwzapalne oraz wzmacnianie odporności.

Przytulia czepna a układ moczowy i krwionośny

Ziele Galium aparine wykazuje działanie moczopędne, dzięki czemu wspiera leczenie infekcji układu moczowego oraz schorzeń, które wymagają przepłukiwania dróg moczowych – na przykład w przypadku kamicy nerkowej i usuwania złogów. Efekt diuretyczny rośliny sprzyja również obniżeniu ciśnienia tętniczego i wpływa korzystnie na gospodarkę wodną organizmu, redukując obrzęki i wspomagając walkę z cellulitem.

Roślina działa hipolipemicznie, wspomagając profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych, takich jak miażdżyca. Jej regularne stosowanie może także przeciwdziałać zakrzepicy.

Właściwości immunostymulujące i oczyszczające

Ziele przytulii czepnej wzmacnia układ odpornościowy, wykazuje działanie napotne i może być pomocne w przypadku gorączki oraz infekcji dróg oddechowych. Roślina jest również ceniona za swoje właściwości detoksykujące i hepatoochronne – wspiera oczyszczanie organizmu z toksyn, poprawia funkcje wątroby i dodaje energii, wspierając naturalną witalność.

Zastosowanie przytulii czepnej poza ziołolecznictwem

Nie tylko ziele, ale i korzeń przytulii czepnej znajduje zastosowanie – wykorzystuje się go do uzyskania naturalnego czerwonego barwnika. Ziele rośliny można również użyć do czyszczenia dłoni z trudnych zabrudzeń, takich jak smoła – działa jak naturalny środek odplamiający.

Kulinarne ciekawostki o przytulii czepnej

Prażone nasiona przytulii bywają stosowane jako substytut kawy – choć nie zawierają kofeiny, mają intensywny smak i aromat, przypominający kawowy napar. Wiosenne pędy rośliny są jadalne i mogą stanowić smaczny dodatek do zup, sałatek lub potraw ziołowych.

Ziele przytulii czepnej stanowi bogate źródło substancji biologicznie czynnych o potwierdzonym działaniu prozdrowotnym. Wśród związków wyizolowanych z tej rośliny znajdują się m.in.:

• Fenole, takie jak: 1-[4-hydroksyfenylo]-etanon, kwas wanilinowy, kwas 3,4-dihydroksybenzoesowy, kwas p-hydroksycynamonowy, kwas galusowy oraz kwas 4-hydroksytruksylowy.

• Garbiki, alkaloidy, antrachinony, kumaryny, irydoidy i saponiny.

• Flawonoidy, w tym: hiperozyd, izokwercytryna, rutyna, kwercetyna i luteolina.

• Kwasy organiczne, takie jak: kaftarowy, gentyzynowy, kawowy, chlorogenowy, p-kumarowy oraz ferulowy.

• Zidentyfikowano również obecność asperulozydu, alkanów oraz glikozydów irydoidowych (kwasu asperulozydowego i 10-deacetyloasperulozydowego), a także β-sitosterolu, daukosterolu i olejku eterycznego.

Potencjał przeciwnowotworowy ekstraktów z Galium aparine

Badania laboratoryjne wykazały, że substancje czynne zawarte w zielu przytulii czepnej wykazują działanie przeciwnowotworowe wobec kilku linii komórkowych. Ekstrakt metanolowy z tej rośliny hamował cykl komórkowy w fazie G1 w sposób zależny od stężenia – efekt ten obserwowano po 72 godzinach od zastosowania.

Silne działanie przeciwnowotworowe wykazano m.in. wobec komórek raka piersi MCF-7 i MDA-MB-231, a także wobec komórek raka okrężnicy (linia Caco-2) oraz ludzkich limfocytów obwodowych ATCC HTB-37. Co istotne, ekstrakt nie uszkadzał prawidłowych komórek nabłonka piersi (MCF-10A), a jednocześnie skutecznie wywoływał apoptozę komórek nowotworowych, co podkreśla jego potencjalną wartość w przyszłych terapiach onkologicznych.

W innym badaniu wykazano, że trzy związki wyizolowane z frakcji eterowej Galium aparine – β-sitosterol, daukosterol oraz ftalan dibutylu – wykazują silne działanie antyproliferacyjne wobec komórek białaczkowych (linia K562). Działanie to było zależne od zastosowanej dawki i czasu ekspozycji. W badaniu zastosowano test MTT do oceny żywotności komórek, a najsilniejsze właściwości hamujące wzrost komórek wykazał ftalan dibutylu.

Właściwości przeciwutleniające

Przytulia czepna wykazuje również silne właściwości antyoksydacyjne, potwierdzone w licznych badaniach in vitro. Wykorzystano ekstrakty przygotowane przy użyciu różnych rozpuszczalników: wody, metanolu, n-heksanu, octanu etylu i butanolu. Do oceny aktywności przeciwutleniającej posłużono się m.in. testami: DPPH, ABTS oraz testem redukcji jonów żelaza.

Najwyższą zdolność wychwytywania wolnych rodników – DPPH, ABTS, hydroksylowych, nadtlenkowych i ponadtlenkowych – wykazywała frakcja wodna, co wiązano z dużą zawartością polifenoli. Właściwości te mogą stanowić potencjalną ochronę przed uszkodzeniami oksydacyjnymi komórek wywołanymi stresem oksydacyjnym.

Działanie hepatoprotekcyjne

W jednym z doświadczeń badano właściwości hepatoochronne mieszanki ziołowej zawierającej przytulię czepną, berberys indyjski i Pistacia integerrima. Badanie przeprowadzono na samcach szczurów Sprague-Dawley, którym podawano toksyczny tetrachlorek węgla (CCl₄) – związek znany z silnego działania hepatotoksycznego.

Analizowano dwa scenariusze: hepatoprewencję (podanie mieszanki przed działaniem toksyny) oraz hepatoprotekcję (podanie mieszanki po ekspozycji na CCl₄). W obu przypadkach odnotowano korzystny wpływ badanych roślin, co potwierdziły wyniki badań laboratoryjnych – obniżone poziomy enzymów wątrobowych: ALT, AST i ALP wskazywały na ochronne działanie mieszanki ziołowej na wątrobę.

Aktywność przeciwdrobnoustrojowa

Ekstrakty z Galium aparine zawierają również substancje o działaniu przeciwdrobnoustrojowym. W jednym z badań wyizolowano lipofilowy kompleks biologicznie aktywnych związków, w którego skład wchodziły: seskwiterpenoidy, skwalen, alkany i ich pochodne, związki aromatyczne, kwasy tłuszczowe, chlorofile, karotenoidy oraz irydoidy.

Testowano jego działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze wobec wybranych szczepów patogennych. Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa oraz Candida albicans wykazały wysoką wrażliwość na kompleks lipofilowy wyizolowany z przytulii. Umiarkowaną wrażliwość stwierdzono w przypadku Bacillus subtilis. Wyniki te wskazują na potencjał zastosowania przytulii jako naturalnego środka przeciwdrobnoustrojowego.

Ziele przytulii czepnej znajduje szerokie zastosowanie w ziołolecznictwie i może być wykorzystywane do sporządzania naparów, odwarów, nalewek, soków oraz miodów ziołowych.

Napary i odwary

Do przygotowania naparu wykorzystuje się zwykle 2–4 gramy wysuszonego, rozdrobnionego lub sproszkowanego ziela przytulii czepnej, trzy razy dziennie. Surowiec należy zalać wrzącą wodą i zaparzać pod przykryciem przez kilkanaście minut.

Odwar sporządza się, zalewając surowiec letnią wodą, a następnie gotując przez około 10 minut. Po odcedzeniu napój należy spożyć świeżo po przygotowaniu.

Zarówno napar, jak i odwar mogą być stosowane zewnętrznie – do przemywania skóry zmienionej chorobowo, np. w przypadku czyraków, owrzodzeń, skaleczeń, a także po ukąszeniach owadów. Sprawdzają się również jako naturalny tonik do cery tłustej i trądzikowej, a także jako płukanka do włosów i skóry głowy.

Nalewka z przytulii czepnej

Ziele przytulii można również wykorzystać do sporządzenia nalewki alkoholowej. W tym celu stosuje się proporcję 1 część surowca na 5 części alkoholu o stężeniu 30–40%. Rozdrobnione lub sproszkowane nadziemne części rośliny należy umieścić w szklanym naczyniu i zalać alkoholem, a następnie pozostawić na co najmniej 7 dni, regularnie wstrząsając zawartością. Po tym czasie nalewkę należy odfiltrować. Tradycyjnie spożywa się jeden kieliszek dziennie.

Miód ziołowy i sok

Ziele przytulii czepnej może być również wykorzystywane do sporządzania miodu ziołowego – zarówno do użytku wewnętrznego, jak i do stosowania miejscowo na skórę (np. w przypadku drobnych ranek, wyprysków, otarć).

Sok z przytulii można otrzymać poprzez zmiksowanie rośliny w blenderze, wyciśnięcie w sokowirówce lub rozgniecenie i oddzielenie płynu. Zalecana dawka to 3–15 ml soku, trzy razy dziennie.

Z przytulii czepnej (Galium aparine) można przygotować domowe kosmetyki o działaniu oczyszczającym, ściągającym, łagodzącym podrażnienia i regulującym wydzielanie sebum.

Tonik oczyszczający z przytulii do cery tłustej i trądzikowej

Składniki: 1 łyżka suszonego ziela przytulii czepnej, 1 szklanka wrzątku, (opcjonalnie) 1 łyżeczka octu jabłkowego lub hydrolatu oczarowego

Wykonanie: Zalej ziele wrzątkiem, przykryj i zaparzaj 15 minut. Przecedź i pozostaw do ostudzenia. Dodaj ocet jabłkowy lub hydrolat (jeśli chcesz wzmocnić działanie antybakteryjne i ściągające). Przechowuj w lodówce do 5 dni.

Zastosowanie: Stosuj rano i wieczorem jako tonik do przecierania twarzy za pomocą wacika.

Maseczka łagodząca z glinką i przytulią

Składniki: 1 łyżka naparu z przytulii (patrz wyżej), 1 łyżeczka glinki zielonej lub białej, (opcjonalnie) 1-2 krople olejku z drzewa herbacianego

Wykonanie: Wymieszaj glinkę z naparem, aż powstanie pasta. Dodaj olejek (jeśli stosujesz). Nałóż na oczyszczoną twarz i pozostaw na 10–15 minut. Zmyj ciepłą wodą i zastosuj tonik lub krem.

Zastosowanie: Raz w tygodniu, idealna dla skóry z tendencją do wyprysków i nadprodukcji sebum.

Mimo braku oficjalnych, szeroko zakrojonych badań klinicznych, mechanizmy działania związków czynnych zawartych w przytulii oraz doświadczenia praktyczne wskazują, że zioło to może wpływać na działanie niektórych leków i ziół o działaniu moczopędnym, hipotensyjnym i przeciwzakrzepowym. Stosowanie przytulii czepnej wymaga ostrożności, zwłaszcza u osób przyjmujących leki przewlekle, kobiet w ciąży, karmiących oraz przed zabiegami chirurgicznymi.

Przytulia wykazuje działanie moczopędne – stymuluje wydalanie wody i elektrolitów z organizmu. Z tego względu, jej jednoczesne stosowanie z lekami moczopędnymi (np. furosemid, hydrochlorotiazyd, spironolakton) może nasilić ich efekt i prowadzić do nadmiernego odwodnienia, obniżenia ciśnienia tętniczego, a także zaburzeń gospodarki elektrolitowej (np. hipokaliemii). W konsekwencji może dojść do pogorszenia samopoczucia, osłabienia mięśni lub zaburzeń rytmu serca.

Działanie moczopędne i ogólne właściwości obniżające ciśnienie tętnicze mogą także nasilić działanie leków hipotensyjnych. Efektem może być zbyt intensywne obniżenie ciśnienia krwi, co objawia się m.in. zawrotami głowy i omdleniami.

Przytulia zawiera naturalne kumaryny, które mogą wpływać na krzepliwość krwi. Choć nie są to substancje o tak silnym działaniu jak warfaryna, to w połączeniu z lekami przeciwzakrzepowymi (np. acenokumarol, warfaryna, kwas acetylosalicylowy) lub antyagregacyjnymi (np. klopidogrel) może dojść do potęgowania efektu przeciwkrzepliwego i zwiększenia ryzyka krwawień, wybroczyn lub siniaków. Z tego powodu należy zachować szczególną ostrożność, zwłaszcza u osób przyjmujących te leki przewlekle.

Interakcje z innymi ziołami

Przytulia czepna może również wchodzić w interakcje z ziołami o podobnym profilu działania, np. z:

• pokrzywą, skrzypem – działanie moczopędne może się kumulować, zwiększając ryzyko odwodnienia;

• miłorzębem japońskim, czosnkiem, arcydzięglem – możliwe nasilenie efektu przeciwzakrzepowego.

Ze względu na obecność kumaryn, irydoidów, saponin oraz fenoli, przytulia czepna może powodować następujące działania niepożądane:

• Kumaryny — mogą zwiększać ryzyko zaburzeń krzepnięcia krwi, co u niektórych osób może skutkować łatwiejszym powstawaniem siniaków, wydłużonym czasem krwawienia, a w skrajnych przypadkach krwotokami, zwłaszcza przy jednoczesnym stosowaniu leków przeciwzakrzepowych. U osób wrażliwych lub przy przedawkowaniu kumaryny może też wystąpić działanie toksyczne na wątrobę.

• Irydoidy — mogą wywoływać reakcje alergiczne, takie jak wysypki, świąd czy podrażnienia skóry, zwłaszcza przy stosowaniu zewnętrznym. Niektóre irydoidy mogą także powodować dolegliwości żołądkowo-jelitowe przy spożyciu doustnym (np. nudności, bóle brzucha).

• Saponiny — w nadmiernych ilościach mogą drażnić przewód pokarmowy, prowadząc do podrażnienia błony śluzowej, nudności. Mogą też wywoływać reakcje alergiczne.

• Fenole — mogą powodować podrażnienia błon śluzowych i skóry, a u osób nadwrażliwych reakcje alergiczne.