Pokrzywa zwyczajna — leczniczy chwast

Pokrzywa zwyczajna wskazana jest przede wszystkim jako środek moczopędny. Roślinę często poleca się przy niedokrwistości i anemii oraz – wraz z innymi ziołami – przy początkowych stadiach cukrzycy. Jest również wykorzystywana w dermatologii i kosmetyce. Szczególnie w pielęgnacji włosów – przeciw łojotokowi i przy łupieżu. Korzeń pokrzywy stosowany jest w I i II stadium łagodnego rozrostu stercza, któremu mogą towarzyszyć zaburzenia w oddawaniu moczu, wynikające z rozrostu gruczołu krokowego. Liść pokrzywy stosuje się wewnętrznie w czasie zaburzeń oddawania moczu, a także w stanach zapalnych dróg moczowych i tak zwanym piasku nerkowym. Zewnętrznie i wewnętrznie liść pokrzywy może być stosowany w chorobie reumatycznej. Wskazany jest także w uzupełnianiu mikroelementów i witamin.

W medycynie ludowej używano naparu z ziela pokrzywy do przemywania ran i wrzodów. Okładanie i biczowanie pokrzywami stosowano jako lek na choroby reumatyczne. Ziele pokrzywy wykorzystywano też w celu usprawnienia czynności wydzielniczej trzustki. Pokrzywę używano także jako środek przy niedokrwistości, skazie limfatycznej, febrze, malarii, kamicy moczowej, podagrze, żylakach odbytu oraz jako środek wiatropędny. Pokrzywa znana była już w starożytności. Używano jej szczególnie do tamowania krwotoków. Te właściwości pokrzywy podkreślali już Dioskurydes i Pliniusz, a także inni uczeni antycznego świata.

Młode ziele pokrzywy używane jest na surowo do sporządzenia wiosennych sałatek, wzmacniających i odmładzających. Wskazane jest również picie soku wyciśniętego ze świeżej pokrzywy w okresie wczesnowiosennym. Pokrzywa jest także surowcem wyjściowym do produkcji wielu leków oraz cenną paszą. Używana jest zwykle w formie kiszonki lub dodatku do innych pasz. To także główny surowiec stosowany w produkcji chlorofilu oraz naturalnego zielonego barwnika spożywczego. Pokrzywa dawniej służyła też do wyrobu mocnej przędzy, z której produkowano tkaniny i sita. Używana bywa także w kuchni, a przyrządza się ją podobnie jak szpinak.

Pokrzywa zwyczajna (łac. Urtica dioica L.) należy do rodziny pokrzywowatych (łac. Urticaceae). Roślina jest jednorocznym, pospolitym chwastem ogrodowym. Rośnie szczególnie chętnie na glebach żyznych, bogatych w azot. Występuje często jako chwast w ogródkach i na podwórzach. Należy do bylin rozmnażających się głównie wegetatywnie, przez rozłogi podziemne, a także przez nasiona. Łodygi pokrzywy są wzniesione, czterokanciaste, osiągają wysokość do 150 cm. Liście ogonkowe rozmieszczone są na łodydze naprzeciwlegle. Ich kształt u nasady jest sercowaty, a na końcu zaostrzony. Brzeg liścia jest lekko ząbkowany. Blaszka liściowa ma długość do 15 cm. Górna i dolna powierzchnia blaszki liściowej jest ciemnozielona i owłosiona. Cała część nadziemna pokryta jest gruczołowatymi włoskami, wydzielającymi parzącą ciecz. Pokrzywa kwitnie od połowy czerwca do późnej jesieni. Kwiatostany tworzą się w kątach górnych liści. Kwiaty są zielonkawe, rozdzielnopłciowe i wiatropylne. Owocem jest orzeszek.

Pokrzywa jest rośliną leczniczą, a także paszową. Do celów leczniczych zbiera się korzenie, całe ziele lub tylko liście. Ziele ścina się w jednym sezonie wegetacyjnym trzykrotnie. Pierwszy raz tuż przed kwitnieniem, a potem gdy odrośnie na wysokość około od 20 cm do 30 cm. Przy zbiorze należy używać rękawic, aby się nie poparzyć. Trzeba przy tym uważać, żeby nie zbierać pokrzywy w miejscach, gdzie odbywały się opryski na rośliny uprawne, lub w pobliżu szos i autostrad. Pokrzywę suszy się poprzez rozłożenie cienkiej warstwy, by liście nie zaparzały się i nie ciemniały. Proces odbywa się najczęściej w warunkach naturalnych lub w podwyższonej temperaturze nieprzekraczającej 40℃. Smak i zapach ziela jest swoisty, a sproszkowany surowiec ma barwę ciemnozieloną.

Korzeń pokrzywy bogaty jest w składniki, takie jak: kwasy tłuszczowe (linolowy), lektyny, polisacharydy kwaśne oraz obojętne, a także fitosterole (beta-sitosterol, stigmasterol). W surowcu można odnaleźć również lignany (neooliwil), ceramidy i kumaryny (skopoletyna). Dodatkowo w skład korzenia wchodzą monoterpeny i triterpeny (kwas oleanolowy, ursolowy), fenyloetanoidy (alkohol homowanililowy i jego glukozyd), a także związki mineralne wraz z rozpuszczalną krzemionką. Surowiec prawdopodobnie działa przeciwzapalnie poprzez hamowanie cyklooksygenazy (COX), lipooksygenazy (LOX) oraz elastazy leukocytów. Hamuje także aromatazę, a słabo blokuje 5-alfa-reduktazę. Działa immunostymulująco. Korzeń pokrzywy ma właściwości diuretycznie, czyli zwiększa ilość wydalanego moczu.

Ziele pokrzywy zawiera z kolei kwasy organiczne (kwas mrówkowy, octowy, jabłkowy, cytrynowy, szczawiowy, bursztynowy, chinowy, glikolowy), w tym kwasy fenolowe i ich estry (kwas kawowy, chlorogenowy, neochlorogenowy), oraz kwasy nieorganiczne (fosforowy). Dodatkowo surowiec bogaty jest we flawonoidy (kemferol, izoramnetyna, kwercetyna), w witaminy (K₁, B, C, E, kwas foliowy), a także chlorofil i karotenoidy (beta-karoten i ksantofile). W skład ziela wchodzą również związki mineralne (Mg, Ca, K, Na i sole krzemu) oraz aminy biogenne (acetylocholina, serotonina, histamina, betaina), wolne aminokwasy, białka, kumaryny (skopoletyna), garbniki, triterpeny, fitosterole oraz lecytyna. Ziele pokrzywy działa moczopędnie i saluretycznie. Pobudza również wydzielanie soku żołądkowego i zmniejsza stany zapalne w przewodzie pokarmowym. Sprzyja dobrej przemianie materii. Działa także przeciwkrwotocznie, obniża poziom cukru we krwi, a wyciągi z surowca wzmacniają mieszki włosowe i mają właściwości przeciwłojotokowe i przeciwpotne.

Wyciąg wodny z pokrzywy sporządza się poprzez zalanie jednej łyżki rozdrobnionego ziela jedną szklanką wody i gotowanie przez kilka minut. Wyciąg pije się po 1/2 szklanki trzy razy dziennie. Według Farmakopei Polskiej liść pokrzywy stosowany jako środek moczopędny powinien być jednorazowo przygotowany z 2-3 g surowca. Dawka dobowa wynosi 8-12 g liści. Z kolei maksymalna doustna dawka dobowa naparu z korzenia pokrzywy powinna być przygotowana z ilości nie większej niż 4-6 g surowca. Napar powinien być zawsze świeżo sporządzony. Maksymalny czas stosowania pokrzywy zwyczajnej nie powinien przekraczać 4 tygodni.

Pokrzywa zwyczajna jako roślinny diuretyk może wchodzić w interakcję z syntetycznymi lekami moczopędnymi. W wyniku tego może powodować wzrost wydalania jonów potasu i prowadzić do hipokaliemii. Liść pokrzywy ze względu na zawartość witaminy K wchodzi też w interakcję z antykoagulantami. Natomiast właściwości obniżające poziom glukozy i ciśnienie krwi sprawiają, że pokrzywa działa addycyjnie z analogicznie działającymi lekami syntetycznymi.

Ziela pokrzywy nie powinno się spożywać w zbyt dużych ilościach. Roślina może bowiem wypłukiwać nadmiernie sole mineralne z organizmu ze względu na swoje działanie diuretyczne. Z kolei osoby chore na cukrzycę nie powinny jej spożywać bez wiedzy lekarza. Pokrzywa zwyczajna może bowiem za bardzo obniżyć poziom cukru we krwi. Przeciwwskazaniem do stosowania surowca są również choroby narządów rodnych (krwawienia, mięśniaki, polipy, cysty, nowotwory macicy i jej przydatków). Szczególną ostrożność należy także zachować przy przyjmowaniu pokrzywy przez chorych na nerki lub serce. Nie zaleca się także stosowania surowca u dzieci poniżej 12 roku życia oraz u kobiet w ciąży i karmiących piersią. W wyniku przedawkowania mogą wystąpić zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunki) oraz reakcje alergiczne (pokrzywka, wysypka, świąd). Częstość ich występowania nie jest znana.