Pokrzywa zwyczajna – właściwości lecznicze i przeciwwskazania

​Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) to roślina o wszechstronnych właściwościach leczniczych, potwierdzonych zarówno przez tradycyjne zastosowania, jak i współczesne badania naukowe.

1. Działanie moczopędne i wsparcie układu moczowego

Pokrzywa jest ceniona za swoje właściwości moczopędne, co sprawia, że jest stosowana w leczeniu obrzęków, stanów zapalnych dróg moczowych oraz kamicy nerkowej. Zwiększa wydalanie moczu, pomagając w eliminacji szkodliwych produktów przemiany materii. ​

2. Leczenie łagodnego przerostu gruczołu krokowego (BPH)

Ekstrakty z korzenia pokrzywy są wykorzystywane w terapii pierwszego i drugiego stadium łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Substancje czynne zawarte w pokrzywie mogą hamować konwersję testosteronu do dihydrotestosteronu (DHT), co przyczynia się do zmniejszenia objawów.

3. Wsparcie w leczeniu anemii

Dzięki wysokiej zawartości żelaza oraz witaminy C, pokrzywa wspomaga leczenie niedokrwistości. Witamina C zwiększa przyswajalność żelaza, co czyni pokrzywę skutecznym środkiem w walce z anemią.

4. Zastosowanie w dermatologii i kosmetyce

Pokrzywa jest szeroko stosowana w pielęgnacji skóry i włosów. Ekstrakty z liści pokrzywy znajdują zastosowanie w leczeniu trądziku, wyprysków oraz w pielęgnacji włosów, pomagając w walce z łupieżem, łojotokiem i nadmiernym wypadaniem włosów.

5. Właściwości przeciwzapalne i przeciwreumatyczne

Pokrzywa wykazuje działanie przeciwzapalne, co czyni ją pomocną w leczeniu chorób reumatycznych. Tradycyjnie stosowano okłady z pokrzywy oraz tzw. biczowanie pokrzywami w celu łagodzenia bólu stawów i mięśni. ​

6. Regulacja poziomu cukru we krwi

Badania sugerują, że pokrzywa może wpływać na obniżenie poziomu glukozy we krwi, co jest istotne w początkowych stadiach cukrzycy. Jej składniki aktywne wspomagają kontrolę glikemii.

7. Bogactwo witamin i mikroelementów

Pokrzywa jest źródłem wielu cennych składników odżywczych, takich jak witaminy A, C, K oraz z grupy B, a także minerałów: żelaza, wapnia, magnezu i krzemu. Dzięki temu wspomaga uzupełnianie niedoborów mikroelementów i witamin w organizmie. Młode liście pokrzywy są wykorzystywane w kuchni jako składnik sałatek, zup czy koktajli. Jej smak przypomina szpinak.

W medycynie ludowej pokrzywa była używana jako środek oczyszczający krew, stosowany przy różnych dolegliwościach, takich jak febra czy malaria. Z włókien pokrzywy wytwarzano tkaniny oraz papier. Były one cenione za swoją wytrzymałość i trwałość.

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) to wieloletnia roślina należąca do rodziny pokrzywowatych (Urticaceae). Występuje w klimacie umiarkowanym półkuli północnej, obejmując Europę, Azję i Amerykę Północną. W warunkach naturalnych rośnie przede wszystkim na glebach żyznych, bogatych w azot, co powoduje jej obecność w siedliskach ruderalnych, na obrzeżach lasów, łąkach, przydrożach oraz w ogrodach.

Pokrzywa zwyczajna jest byliną, rozmnażającą się wegetatywnie poprzez podziemne rozłogi oraz generatywnie poprzez nasiona. Osiąga wysokość od 30 cm do nawet 150 cm, w zależności od warunków siedliskowych. Charakteryzuje się wzniesioną, czterokanciastą łodygą, która jest pokryta gruczołowatymi włoskami parzącymi, zawierającymi histaminę, acetylocholinę oraz kwas mrówkowy, powodujący uczucie pieczenia przy kontakcie ze skórą.

Liście pokrzywy są ogonkowe, naprzeciwległe, o charakterystycznym sercowatym kształcie u nasady i zaostrzonym wierzchołku. Brzeg blaszki liściowej jest ząbkowany, a jej powierzchnia ciemnozielona, pokryta włoskami parzącymi oraz kutnerowatymi. Długość blaszki liściowej wynosi od 5 do 15 cm, co zależy od warunków środowiskowych.

Roślina kwitnie od czerwca do października. Kwiatostany wyrastają w kątach górnych liści i mają postać zwisających wierzchotek. Kwiaty są drobne, zielonkawe, rozdzielnopłciowe i wiatropylne. Pokrzywa zwyczajna jest rośliną dwupienną, co oznacza, że kwiaty żeńskie i męskie występują na oddzielnych osobnikach. Owocem jest jednonasienny, jajowaty orzeszek, który po dojrzeniu opada na ziemię, umożliwiając rozprzestrzenianie się rośliny.

Pokrzywa zwyczajna jest rośliną o wszechstronnym zastosowaniu. Wykorzystuje się ją w ziołolecznictwie, przemyśle farmaceutycznym oraz jako surowiec paszowy. Do celów leczniczych zbiera się głównie liście, całe ziele oraz korzenie. Ziele pokrzywy zbiera się w okresie wegetacyjnym trzykrotnie: pierwszy raz tuż przed kwitnieniem, a następnie po każdej regeneracji rośliny, gdy osiągnie wysokość od 20 do 30 cm. Suszenie surowca odbywa się w przewiewnych warunkach, w temperaturze nieprzekraczającej 40°C, co pozwala zachować jego wartości odżywcze i lecznicze.

Korzeń pokrzywy jest bogaty w szereg bioaktywnych składników, które wykazują wielokierunkowe działanie farmakologiczne. Zawiera kwasy tłuszczowe, takie jak kwas linolowy, które wykazują właściwości przeciwzapalne, wspomagają funkcjonowanie bariery skórnej i modulują odpowiedź immunologiczną. Obecne w nim fitosterole, w tym beta-sitosterol i stigmasterol, wspierają zdrowie prostaty poprzez hamowanie aromatazy oraz słabe blokowanie enzymu 5-alfa-reduktazy. Lignany, takie jak neooliwil, mają potencjalne działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne, natomiast kumaryny, np. skopoletyna, wykazują działanie przeciwzakrzepowe i przeciwzapalne. Polisacharydy kwaśne i obojętne mogą stymulować układ odpornościowy, a monoterpeny i triterpeny, w tym kwas oleanolowy i ursolowy, wykazują działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne. Korzeń pokrzywy zawiera również fenyloetanoidy, takie jak alkohol homowanililowy i jego glukozyd, które mogą wykazywać aktywność neuroprotekcyjną. Ceramidy uczestniczą w regeneracji bariery lipidowej skóry, natomiast związki mineralne oraz rozpuszczalna krzemionka wspierają zdrowie skóry, włosów i paznokci.

Działanie farmakologiczne korzenia pokrzywy obejmuje właściwości przeciwzapalne poprzez hamowanie cyklooksygenazy (COX), lipooksygenazy (LOX) oraz elastazy leukocytów. Surowiec hamuje aromatazę, co może mieć znaczenie w terapii przerostu prostaty, oraz słabo blokuje 5-alfa-reduktazę, co może przyczyniać się do zmniejszenia wypadania włosów. Wykazuje również działanie diuretyczne, zwiększając wydalanie moczu, oraz immunostymulujące, wzmacniając funkcjonowanie układu odpornościowego.

Ziele pokrzywy zawiera liczne związki aktywne o różnorodnym działaniu. Obecne w surowcu kwasy organiczne (mrówkowy, octowy, jabłkowy, cytrynowy, szczawiowy, bursztynowy, chinowy, glikolowy) wykazują właściwości wspomagające trawienie i metabolizm. Kwasy fenolowe i ich estry (kwas kawowy, chlorogenowy, neochlorogenowy) działają przeciwutleniająco i przeciwzapalnie, natomiast kwas fosforowy należy do grupy kwasów nieorganicznych i uczestniczy w regulacji gospodarki mineralnej organizmu.

Ziele pokrzywy jest także bogate we flawonoidy (kemferol, izoramnetyna, kwercetyna), które wzmacniają naczynia krwionośne, działają przeciwutleniająco i przeciwzapalnie. Obecne witaminy (K1, B, C, E, kwas foliowy) wspierają układ odpornościowy, procesy krzepnięcia krwi oraz funkcjonowanie układu nerwowego. Chlorofil i karotenoidy (beta-karoten, ksantofile) przyczyniają się do regeneracji skóry, działają antyoksydacyjnie i wspierają procesy gojenia.

Obecne w surowcu związki mineralne (magnez, wapń, potas, sód, sole krzemu) wpływają na prawidłowe funkcjonowanie mięśni, układu nerwowego oraz stan skóry, włosów i paznokci. Aminy biogenne (acetylocholina, serotonina, histamina, betaina) uczestniczą w regulacji pracy układu nerwowego oraz procesów trawiennych. Ziele zawiera również wolne aminokwasy i białka, które wspierają regenerację organizmu, a także kumaryny (skopoletyna), które działają przeciwzapalnie i przeciwzakrzepowo. Ponadto w składzie znajdują się garbniki, znane z właściwości ściągających, triterpeny i fitosterole, które wspomagają gospodarkę lipidową, oraz lecytyna, niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.

Dzięki bogactwu tych substancji ziele pokrzywy wykazuje działanie moczopędne i saluretyczne, co wspiera eliminację nadmiaru płynów i soli mineralnych z organizmu. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego, wspomaga trawienie i łagodzi stany zapalne przewodu pokarmowego. Dodatkowo przyspiesza przemianę materii, działa przeciwkrwotocznie, obniża poziom cukru we krwi, a ekstrakty z surowca wzmacniają mieszki włosowe, wykazując działanie przeciwłojotokowe i przeciwpotne.

Mechanizm działania przeciwkrwotocznego pokrzywy

Przeciwkrwotoczne właściwości pokrzywy wynikają głównie z obecności witaminy K1 (filochinonu) oraz garbników. Witamina K1 bierze udział w syntezie czynników krzepnięcia krwi (II – protrombiny, VII, IX, X) w wątrobie. Przyspiesza gojenie się ran i zmniejsza skłonność do krwawień (np. z przewodu pokarmowego, naczyń włosowatych). Może zmniejszać nadmierne krwawienia menstruacyjne. Garbniki wykazują działanie ściągające na błony śluzowe i naczynia krwionośne, co ogranicza krwawienia z drobnych naczyń.

Wyciąg wodny z pokrzywy sporządza się poprzez zalanie jednej łyżki rozdrobnionego ziela jedną szklanką wody i gotowanie przez kilka minut. Wyciąg pije się po 1/2 szklanki trzy razy dziennie. Według Farmakopei Polskiej liść pokrzywy stosowany jako środek moczopędny powinien być jednorazowo przygotowany z 2-3 g surowca. Dawka dobowa wynosi 8-12 g liści. Z kolei maksymalna doustna dawka dobowa naparu z korzenia pokrzywy powinna być przygotowana z ilości nie większej niż 4-6 g surowca. Napar powinien być zawsze świeżo sporządzony. Maksymalny czas stosowania pokrzywy zwyczajnej nie powinien przekraczać 4 tygodni.

Pokrzywa znajduje zastosowanie nie tylko w ziołolecznictwie, ale również w kuchni. Jej liście są bogate w witaminy (A, C, K, B2), minerały (żelazo, wapń, magnez) oraz białko roślinne. Warto wykorzystywać ją do przygotowywania zdrowych i smacznych potraw.

Przepisy kulinarne z pokrzywą:

1. Zupa z pokrzywy

   • Składniki: 2 garści młodych liści pokrzywy, 1 litr bulionu warzywnego, 1 ziemniak, 1 cebula, 1 ząbek czosnku, 1 łyżka masła, sól, pieprz, śmietana lub jogurt do smaku

   • Przygotowanie: pokrzywę dokładnie opłukać. Cebulę i czosnek zeszklić na maśle, dodać pokrojony ziemniak. Zalać bulionem i gotować do miękkości. Dodać pokrzywę i gotować jeszcze 5 minut. Zmiksować na gładką masę i doprawić do smaku.

2. Omlet z pokrzywą

   • Składniki: 3 jajka, 1 garść posiekanych liści pokrzywy, 1 łyżka masła, sól, pieprz

   • Przygotowanie: liście pokrzywy sparzyć wrzątkiem, a następnie drobno posiekać. Jajka roztrzepać, dodać sól, pieprz i pokrzywę. Na patelni rozpuścić masło i smażyć omlet do ścięcia masy.

3. Koktajl z pokrzywą

   • Składniki: 1 banan, 1 garść świeżych liści pokrzywy, 1 szklanka mleka roślinnego (np. migdałowego), 1 łyżeczka miodu

   • Przygotowanie: wszystkie składniki zmiksować na gładki koktajl. Pić od razu po przygotowaniu.

Pokrzywa to roślina, która powinna znaleźć swoje miejsce zarówno w domowej apteczce, jak i w kuchni. Jej regularne spożywanie wspomaga układ trawienny, poprawia stan skóry i włosów oraz dostarcza cennych składników odżywczych.

Pokrzywa (Urtica dioica) jest rośliną leczniczą o wielu właściwościach prozdrowotnych, ale może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami i ziołami. 

Interakcje pokrzywy z lekami

1. Leki moczopędne (np. furosemid, hydrochlorotiazyd) – pokrzywa ma działanie moczopędne, co może zwiększać ryzyko odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych.

2. Leki obniżające ciśnienie krwi (np. beta-blokery, inhibitory ACE) – może nasilać ich działanie, prowadząc do nadmiernego spadku ciśnienia i zawrotów głowy.

3. Leki przeciwcukrzycowe (np. metformina, insulina) – pokrzywa może obniżać poziom cukru we krwi, co w połączeniu z lekami przeciwcukrzycowymi zwiększa ryzyko hipoglikemii.

4. Leki przeciwzakrzepowe i przeciwpłytkowe (np. warfaryna, aspiryna, klopidogrel) – może wpływać na krzepliwość krwi ze względu na zwartość witaminy K, zmniejszając skuteczność leczenia przeciwkrzepliwego

5. Glikozydy nasercowe – ze względu na zawartość potasu możliwe zwiększenie siły działania.

Interakcje pokrzywy z ziołami

• Zioła moczopędne (np. skrzyp polny, mniszek lekarski) – Zwiększone ryzyko odwodnienia i utraty elektrolitów.

• Zioła obniżające ciśnienie (np. głóg, czosnek) – Możliwe nadmierne obniżenie ciśnienia krwi.

• Zioła obniżające poziom cukru (np. morwa biała, kozieradka) – Ryzyko hipoglikemii.

• Zioła wpływające na krzepliwość krwi (np. miłorząb japoński, imbir) – Możliwe zwiększone ryzyko krwawień.

Możliwe skutki uboczne spożywania pokrzywy obejmują reakcje alergiczne objawiające się swędzeniem, wysypką, uczuciem pieczenia skóry czy obrzękiem twarzy. Stosowanie preparatów z pokrzywą może również powodować problemy żołądkowo-jelitowe: bóle brzucha, podrażnienie śluzówki układu pokarmowego, zgagę i biegunkę. Szczególną ostrożność powinni zachować diabetycy i osoby przyjmujące leki na nadciśnienie, gdyż w tych przypadkach może dojść do nadmiernego spadku ciśnienia i hipoglikemii.

Przeciwwskazaniem do stosowania pokrzywy jest ciąża i okres laktacji, zaburzenia pracy serca, niewydolność nerek i zaawansowana kamica nerkowa oraz cukrzyca typu I. Ze względu na brak wystarczających badań, zaleca się ostrożność w podawaniu pokrzywy dzieciom poniżej 12. roku życia oraz osobom w podeszłym wieku. 

Kto powinien zachować ostrożność?

• Osoby z niskim ciśnieniem krwi – pokrzywa może je dodatkowo obniżyć.

• Diabetycy – możliwa interakcja z lekami przeciwcukrzycowymi.

• Osoby przyjmujące leki przeciwzakrzepowe – ryzyko krwawień.

• Osoby z chorobami nerek – moczopędne działanie pokrzywy może obciążać nerki.