Ageuzja – na co wskazuje utrata smaku?

Język jest wieloczynnościowym mięśniem, umocowanym do dna jamy ustnej oraz okolicznych tkanek. Odpowiada za formowanie kęsów, artykulację mowy oraz niezbędny element ssaczego rozwoju – ssanie. Ważną funkcją języka jest percepcja smaku, która jest możliwa dzięki zlokalizowanym na nim brodawkom smakowym – grzybowatym, okolonym i liściastym. Znajdujące się na nich kubki smakowe pozwalają nam czuć smak danej rzeczy z podziałem na smak gorzki, słodki, słony, kwaśny oraz umami. Odczuwanie smaku odgrywa istotną rolę, dlatego jego utrata może niepokoić.

Ageuzja – czym jest? Jak się objawia?

Smak pozwala nam na chemiczną analizę rzeczy, które znajdą się w naszej jamie ustnej. Na przestrzeni tysiącleci to właśnie odczuwanie smaku ostrzegało zwierzęta przez pokarmami, które mogły być toksyczne lub nawet zabójcze, a także stanowiło istotny mechanizm przetrwania. Dodatkowo dla człowieka odbiór smaku pozwala na indywidualizację tego, co lubimy, a czego nie. Informuje nas przed produktami zepsutymi, nienadającymi się do spożycia, co zapobiega groźnym zatruciom pokarmowym.

Ageuzja, czyli brak odczuwania smaku, znacznie ogranicza nasze doznania zmysłowe. Może również świadczyć o poważnym zaburzeniu neurologicznym. Wspomniane wyżej kubki smakowe są zaopatrywane aż przez trzy nerwy czaszkowe – twarzowy (VII), językowo-gardłowy (IX) oraz błędny (X), dodatkowo ból powodowany przez ostre potrawy jest przewodzony przez czuciowe gałęzie nerwu trójdzielnego. Stamtąd impuls wędruje do jąder podkorowych mózgu, wzgórza oraz ciała migdałowatego i kory mózgowej. Uszkodzenie jednego z elementów tej całej drogi spowoduje właśnie ageuzję – niemożność odbioru bodźców smakowych.

Przyczyny utraty smaku

Ageuzja nie jest jedynym zaburzeniem odczuwania smaku. Oprócz całkowitej utraty odbioru smaku możemy wyróżnić też takie zaburzenia, które będą go zakłócać lub zniekształcać.

Do innych zaburzeń i zniekształceń odczuwania smaku należą:

• parageuzja – błędne odczuwanie bodźców smakowych,
• kakogeuzja – odczuwanie przyjemnych smaków jako nieprzyjemne,
• phantogeuzja – halucynacje smakowe, odczuwanie smaków mimo braku bodźca,
• aliageuzja – odczuwanie nieprzyjemnych wrażeń w trakcie odbierania bodźców smakowych,
• hipogeuzja – zmniejszona wrażliwość smakowa,
• hipergeuzja – zwiększona wrażliwość smakowa.

Oprócz mniej lub bardziej poważnych chorób oraz w wyniku przyjmowanych leków ageuzja może być spowodowana także stanami, które będą zakłócały homeostazę organizmu. Najczęstszymi z takich stanów będzie chociażby proces starzenia się organizmu, który globalnie wpływa na działanie nerwów czuciowych i przewodzenie impulsów nerwowych. Innym stanem dysregulacji hormonalnej jest ciąża, w przypadku której zmiany poziomu hormonów płciowych (m.in. estrogenów) wpływają na postrzeganie smaków, chociaż częściej będzie tutaj występować kako- lub dysgeuzja.

Na prawidłowe funkcjonowanie nerwów będzie wpływać też niedożywienie (kacheksja), które zakłóca działanie układu nerwowego przez niedobór witamin i mikroelementów (szczególnie witaminy B12 czy cynku).

Ageuzja jako objawy choroby

Ageuzja będzie objawem każdej choroby, która uciska i przerywa przesyłanie impulsów na drodze smakowej, uszkadza nerwy (w przypadku polineuropatii lub infekcji) albo miejscowo zaburza możliwość odbioru bodźców smakowych.

Do najczęstszych stanów chorobowych, których jednym z objawów będzie ageuzja, są:

• infekcja COVID-19,
• zły stan stomatologiczny zębów oraz choroby przyzębia,
• infekcje jamy ustnej (bakteryjne, wirusowe oraz grzybicze),
• zaburzenia wydzielania śliny (np. zespół Sjögrena),
• neuropatie wynikające z innych chorób (cukrzyca, niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga),
• zmiany zapalne i porażenne nerwów (porażenie Bella, zespół Ramsaya-Hunta, choroba Guillaina-Barrégo, borelioza),
• poważne zaburzenia neurologiczne (udar mózgu, choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane),
• uszkodzenia ucha środkowego (zapalenie ucha środkowego, zabiegi na uchu środkowym),
• urazy powodujące przerwanie ciągłości nerwu,
• ucisk z tętniaków naczyń szyjnych,
• nowotwór ślinianki (uciskający nerw twarzowy),
• guzy kąta mostowo-móżdżkowego,
• zakrzepica zatoki esowatej.

Utrata smaku po lekach

Przyjmowane leki są częstą przyczyną ageuzji i dysgeuzji. Do najczęstszych grup leków, które mogą powodować ageuzję, zaliczymy:

• leki sercowo-naczyniowe (beta-blokery, sartany, inhibitory konwertazy angiotensyny, blokery wapnia, diuretyki),
• leki przeciwpadaczkowe (m.in. karbamazepina, fenytoina, lamotrygina),
• chemioterapeutyki (np. metronidazol, ceftriakson, aztreonam),
• leki przeciwcukrzycowe (metformina),
• chemioterapię przeciwnowotworową,
• leki hormonalne.

Ageuzja (zanik smaku) – diagnostyka. Do jakiego lekarza należy się udać?

Pacjenci z utratą smaku najczęściej wybierają lekarzy specjalistów laryngologii oraz neurologii. Są to dwie specjalizacje, które mogą pomóc odnaleźć przyczynę tej przykrej dolegliwości.

Najważniejszy w diagnostyce ageuzji jest dokładny wywiad. Pierwszym elementem, który należy ustalić, jest to, czy osoba chora faktycznie ma zaburzenia smaku – czy odróżnia smak gorzki, kwaśny, słony, słodki – i czy osłabienie odczuwania smaku wynika z zaburzeń węchu.

Ważne jest to, kiedy doszło do zaburzeń w odbiorze smaku: nagle (z dnia na dzień) czy problem narastał powoli oraz czy problem występuje okresowo lub stale. W wywiadzie powinno pojawić się pytanie o objawy alarmowe, które występują wraz z trudnościami w odczuwaniu smaku, są to np. problemy z przełykaniem lub bolesne przełykanie. Dodatkowo należy wziąć pod uwagę wszystkie zabiegi, którym poddawana była osoba badana oraz jakie leki przyjmuje.

Następnym krokiem jest badanie fizykalne. W obrębie laryngologii (schorzeń jamy ustnej, nosa, szyi) ważne jest, aby wykluczyć najpopularniejsze przyczyny ageuzji czy dysgeuzji, tj. zmiany zanikowe, choroby przyzębia, przewlekłe stany zapalne jamy ustnej. Ze strony neurologicznej trzeba ustalić, czy ageuzja jest jedynym problemem neurologicznym osoby badanej. Neurolog sprawdzi, czy nie występują drżenia języka, trudności w mówieniu, czy zauważalne są prawidłowe ruchy języka i odruchy łuków podniebiennych.

Gustometria polega na aplikowaniu do jamy ustnej (przez płukanie, nakrapianie na język lub umieszczenie krążka smakowego) precyzyjnie odmierzonych substancji wskaźnikowych – roztwór soli dla smaku słonego, roztwór glukozy dla smaku słodkiego, roztwór kwasku cytrynowego dla smaku kwaśnego oraz roztwór chininy dla smaku gorzkiego.

Elektrogustometria to drażnienie języka prądem stałym o zmiennym natężeniu i znalezienie progu dla bodźców smakowych. Przy odpowiednim progu osoba badana może nacisnąć przycisk, gdy w wyniku stymulacji prądem poczuje na języku smak metaliczny lub kwaśny.

Uzupełniającym badaniem może być rezonans magnetyczny głowy i szyi, który pozwala na prześledzenie całej (wspomnianej wyżej) drogi smakowej. Pomoże ono zobrazować, czy nie występują w tej okolicy zmiany naczyniowe, guzy, niedokrwienia albo ucisk z innych tkanek.

Jak sobie radzić z ageuzją?

W przypadku zaniedbań stomatologicznych lub chorób przyzębia niezbędna będzie odpowiednia higiena jamy ustnej, konsultacja z periodontologiem i stomatologiem oraz stosowanie miejscowych leków (np. nystatyny w przypadku pleśniawek jamy ustnej).

Przy nadmiernej suchości w jamie ustnej stosuje się preparaty ze sztuczną śliną i leki antycholinergiczne. Przyczynowo leczy się też wszelkie zmiany zapalne czy hormonalne ageuzji. Operacyjnie usuwa się wszystkie możliwe do likwidacji zmiany, które uciskają nerwową drogę smakową (guzy, tętniaki).

Gdy dochodzi do nieodwracalnych zmian lub sama choroba wywołująca ageuzje jest nieodwracalna (jak w przypadku dokonanego udaru mózgu czy stwardnienia rozsianego albo polineuropatii cukrzycowej), osobie chorej zaleca się:

• stosowanie substancji wzmacniających smak (aromatów i glutaminianu sodu),
• wykorzystywanie nerwu trójdzielnego – używanie ostrych przypraw i potraw o wyrazistej strukturze (mimo ageuzji osoba chora wciąż może odczuwać temperaturę, konsystencję czy ból wywołany ostrą przyprawą),
• długie żucie pokarmu,
• wąchanie pokarmu przed spożyciem,
• uważne czytanie dat ważności.