Stan zapalny – czym jest? Przyczyny, objawy i leczenie stanu zapalnego w organizmie

Stan zapalny to reakcja układu odpornościowego organizmu mająca na celu usunięcie czynnika uszkadzającego tkanki organizmu. Bodźcem wywołującym stan zapalny mogą być np. wirusy, bakterie, ciała obce, martwica. Czasami reakcja immunologiczna jest nieadekwatnie nasilona w stosunku do bodźca uszkadzającego lub jest skierowana przeciwko zdrowym tkankom. Takie mechanizmy leżą u podłoża chorób alergicznych i autoimmunologicznych. 

Stan zapalny – co to takiego? 

Stan zapalny (łac. inflammatio) to rodzaj reakcji obronnej organizmu w odpowiedzi na czynniki uszkadzające. W reakcji zapalnej biorą udział komórki układu odpornościowego, komórki tkanki łącznej, niektóre białka krwi oraz naczynia krwionośne. Celem powstawania stanu zapalnego jest odgraniczenie szkodliwego czynnika, unieszkodliwienie go oraz naprawa uszkodzonych tkanek.  

Mechanizm powstawania reakcji zapalnej jest bardzo złożony. W dużym uproszczeniu można uznać, że inicjatorami stanu zapalnego są specjalne komórki układu odpornościowego lub komórki tkanki łącznej znajdujące się we wszystkich tkankach organizmu. Za pośrednictwem specjalnych białek, zwanych cytokinami, dają one sygnał innym komórkom układu odpornościowego do namnażania się i do migracji w miejsce zapalenia. Komórki immunologiczne przedostają się do tkanek drogą naczyń krwionośnych, naczyń chłonnych, naturalnych przewodów ciała lub bezpośrednio. Poszczególne komórki układu immunologicznego spełniają różne funkcje. Przykładowo neutrofile i makrofagi mają zdolność pochłaniania drobnoustrojów i szkodliwych cząsteczek oraz uwalniania substancji neutralizujących drobnoustroje. Poszczególne rodzaje limfocytów zajmują się wytwarzaniem przeciwciał i niszczeniem uszkodzonych komórek.

Wyróżnia się zapalenie ostre oraz przewlekłe. Zapalenie ostre trwa z reguły do kilku dni i składa się z trzech głównych etapów: uszkodzenia tkanek, wzrostu przepływu krwi i napływu komórek odpornościowych (wysięk) oraz gojenia. Zapalenie przewlekłe drwa wiele tygodni. W jego przebiegu wszystkie trzy etapy zapalenia mają miejsce jednocześnie. Przewlekła aktywność komórek odpornościowych prowadzi do stopniowego uszkadzania zajętych tkanek i ich włóknienia. Przykładem jest zanik błony śluzowej w przewlekłym zapaleniu błony śluzowej żołądka lub marskość wątroby w przebiegu przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby. 

Co może spowodować stan zapalny w organizmie? 

Przyczynami stanu zapalnego mogą być: 

• czynniki biologiczne, 
• czynniki fizyczne, 
• czynniki chemiczne, 
• martwica, 
• reakcje układu odpornościowego. 

Do czynników biologicznych można zaliczyć bakterie, wirusy, grzyby, pasożyty. Czasami źródłem stanu zapalnego są nie tylko same bakterie, a także produkowane przez nie toksyny. Czynniki fizyczne wywołujące reakcję zapalną to przykładowo urazy mechaniczne i promieniowanie jonizujące. Uszkodzenia chemiczne mogą być powodowane przez substancje żrące takie jak kwasy, zasady i niektóre pochodne węglowodorów. W przypadku obecności martwicy komórki odpornościowe starają się odgraniczyć i usunąć tkanki martwicze. Martwica może powstać w przebiegu zmian niedokrwiennych lub niektórych nowotworów. 

Reakcje immunologiczne mogą być skierowane przeciwko czynnikom pochodzącym z zewnątrz lub przeciwko własnym tkankom. Przyczyną reakcji alergicznych lub anafilaktycznych jest nieadekwatnie nasilona reakcja układu immunologiczna w stosunku do nieszkodliwego lub miernie szkodliwego czynnika. W chorobach autoimmunologicznych takich jak łuszczyca czy toczeń układowy dochodzi do zaburzenia regulacji komórek odpornościowych, które następnie atakują zdrowe tkanki organizmu.  

Stan zapalny – objawy 

Zgodnie z definicją stan zapalny charakteryzuje się następującymi cechami: wzrost temperatury, zaczerwienienie, obrzęk, ból i upośledzenie funkcji danej tkanki. Wysięk towarzyszący stanowi zapalnemu może mieć różny charakter. Jednym z nich może być wysięk ropny pojawiający się w ropniach czy zanokcicy. Wysięki mogą mieć również charakter krwotoczny, zgorzelinowy, włóknikowy i surowiczy. W zależności od nasilenia stanu zapalnego mogą pojawić się również objawy ogólnoustrojowe takie jak gorączka, dreszcze, osłabienie, bóle lub zawroty głowy, utrata apetytu i bóle mięśniowe. 

Przewlekły stan zapalny często prowadzi do stopniowego uszkodzenia danej tkanki. Przykładowo zmiany zapalne w stawach w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów są przyczyną dolegliwości bólowych, sztywności i zniekształcenia stawów. Z kolei przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka powoduje zaburzenia wydzielania soku żołądkowego. 

Stan zapalny – leczenie  

Istnieje wiele substancji pozwalających łagodzić stan zapalny. Szeroko stosowaną grupą leków są niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ). Jednym z najstarszych jest kwas acetylosalicylowy, zwany aspiryną. Do nowszych przedstawicieli tej grupy można zaliczyć substancje takie jak ketoprofen, ibuprofen, naproksen, etofenamat, diklofenak, nimesulid, meloksykam i wiele innych. Leki te, poza działaniem przeciwzapalnym, wykazują także działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe.

Leki przeciwzapalne do stosowania doustnego takie jak ibuprofen są dostępne w formach kapsułek, tabletek, proszków do sporządzania roztworów, aerozoli, kropli do podawania dzieciom. Inne preparaty takie jak diklofenak, ketoprofen czy etofenamat są dostępne w formie żeli, maści i plastrów do stosowania na skórę. 

Niesteroidowe leki przeciwzapalne są szeroko dostępne bez recepty. Jest to udogodnienie, które sprawia, że są one bardzo często nadużywane. Warto pamiętać, że każdy lek ma działania niepożądane. W przypadku NLPZ jednym z głównych jest uszkodzenie błony śluzowej przewodu pokarmowego prowadzące do groźnych owrzodzeń żołądka. Pewna podgrupa NLPZ, tzw. koksybów, jest pozbawiona tego działania, ale sprzyja incydentom zakrzepowym. 

Inną szeroko stosowaną grupą leków przeciwzapalnych są glikokortykosteroidy, zwane potocznie sterydami. Ich działanie przeciwzapalne jest wykorzystywane m.in. w chorobach autoimmunologicznych, układowych chorobach zapalnych, chorobach alergicznych, a także w leczeniu miejscowych stanów zapalnych skóry, oczu, uszu, błon śluzowych. Leki sterydowe są dostępne na receptę. Do przykładowych substancji należą hydrokortyzon, prednizon, deksametazon. Sterydy również są dostępne w rozmaitych formach, doustnej, dożylnej, wziewnej, do stosowania miejscowego. 

Do naturalnych metod leczenia stanu zapalnego można zaliczyć niektóre zabiegi fizykalne. Zimne okłady stosowane na zmiany zapalne np. stawów nie tylko zmniejszają dolegliwości bólowe, ale często redukują także odczyn zapalny. Metody fizykalne takie jak termoterapia, masaże czy kinezyterapia są bardzo istotnym elementem leczenia przewlekłych chorób zapalnych układu ruchu.