Żeń-szeń pięciolistny – właściwości, działanie i zastosowanie adaptogenu z Dalekiego Wschodu

Żeń-szeń pięciolistny (Panax quinquefolius), nazywany również żeń-szeniem amerykańskim, to wieloletnia bylina należąca do rodziny bluszczowatych (Araliaceae). Naturalnie występuje we wschodniej części Ameryki Północnej – szczególnie na zalesionych, północnych zboczach Wyżyny Ozark.

Obecnie roślina uprawiana jest nie tylko w USA, ale także w Kanadzie i Chinach. Preferuje wilgotne, żyzne gleby bogate w materię organiczną, o odczynie pH w zakresie 5,5–6,5. Najlepiej rozwija się w warunkach półcienistych lub cienistych.

Żeń-szeń pięciolistny to wyprostowana bylina osiągająca wysokość od 40 do 60 cm. Każda roślina wytwarza trzy złożone liście, przypominające liście kasztanowca, osadzone na długich szypułkach. Każdy liść składa się z pięciu (rzadziej trzech) eliptyczno-jajowatych listków z ostrym wierzchołkiem i ząbkowanym brzegiem. Długość pojedynczych listków wynosi od 5 do 13 cm.

Okres kwitnienia żeń-szenia amerykańskiego przypada na późną wiosnę i wczesne lato – od maja do lipca. Kwiaty zebrane są w baldachimy wyrastające z kątów liściowych. Pojedynczy kwiatostan zawiera od 20 do 60 drobnych, żółtozielonych lub białozielonych kwiatów.

Owocami żeń-szenia pięciolistnego są czerwone jagody (pestkowce), z których każda zawiera od dwóch do trzech nasion.

Część podziemna rośliny składa się z kłącza, głównego korzenia oraz licznych korzeni bocznych, głównie w dolnej części systemu korzeniowego. Korzeń osiąga długość do 35 cm i masę średnio od 15 do 25 gramów. Ma kremowo-biały kolor, mięsistą konsystencję oraz charakterystyczny, lekko korzenny zapach. Z wyglądu przypomina nieco pietruszkę lub pasternak.

Żeń-szeń pięciolistny (Panax quinquefolius), znany również jako żeń-szeń amerykański, pochodzi z Ameryki Północnej. Obecnie znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym na całym świecie, głównie dzięki obecności licznych biologicznie aktywnych związków. Największy eksport tej rośliny kierowany jest do Chin i innych krajów Azji Wschodniej, gdzie – obok żeń-szenia właściwego (Panax ginseng) – cieszy się ogromną popularnością.

Pierwotne prozdrowotne właściwości Panax quinquefolius zostały odkryte przez rdzennych mieszkańców Ameryki. Indianie wykorzystywali korzeń rośliny do leczenia wielu schorzeń. Przykładowo, rozdrobniony korzeń stosowano zewnętrznie na rany w celu zahamowania krwawienia, a napary podawano osobom cierpiącym na gorączkę i żółtaczkę. Świeży korzeń żuto przy bólach żołądka oraz dla pobudzenia trawienia. Uważano go również za afrodyzjak – zwiększający libido i poprawiający płodność. Panax quinquefolius traktowano jako uniwersalny środek wzmacniający, poprawiający odporność i witalność u dzieci oraz dorosłych.

W tradycyjnej medycynie chińskiej żeń-szeń pięciolistny klasyfikowany jest jako zioło „odżywiające yin”, czyli wykazujące działanie chłodzące i nawilżające. Współczesne badania naukowe potwierdzają wiele z dawnych zastosowań tej rośliny.

Nowoczesne zastosowania – wpływ na jelita, odporność i metabolizm

Interesujące wyniki przyniosły również badania nad wpływem żeń-szenia pięciolistnego na mikroflorę jelit. U zwierząt obserwowano stymulację wzrostu korzystnych bakterii z rodzaju Firmicutes, co może mieć zastosowanie w terapii chorób zapalnych jelit.

Preparaty zawierające ekstrakt z Panax quinquefolius są dostępne w aptekach, najczęściej w postaci kapsułek i tabletek standaryzowanych na zawartość ginsenozydów. Polecane są szczególnie osobom odczuwającym przewlekłe zmęczenie, spadek koncentracji i energii. Suplementacja może być korzystna dla uczniów, studentów, osób starszych oraz wykonujących intensywną pracę umysłową.

Dodatkowo roślina:

• wspiera odporność organizmu,

• wykazuje działanie ochronne na układ sercowo-naczyniowy,

• wspomaga utrzymanie prawidłowej masy ciała poprzez hamowanie lipogenezy,

• zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę i poprawia wychwyt glukozy,

• wspomaga terapię choroby refluksowej i wrzodów przewodu pokarmowego.

W suplementach diety często spotykane są mieszanki zawierające trzy rodzaje żeń-szenia: pięciolistny, koreański i syberyjski – dla synergicznego działania prozdrowotnego.

Właściwości żeń-szenia pięciolistnego – składniki aktywne i działanie prozdrowotne

Panax quinquefolius to naturalny adaptogen, który wzmacnia organizm narażony na działanie stresu fizycznego i psychicznego. Główne związki aktywne tej rośliny to ginsenozydy, które wykazują szeroki zakres aktywności biologicznej. Żeń-szeniowi przypisuje się m.in.:

• działanie hipoglikemiczne – pomoc w regulacji poziomu glukozy we krwi,

• właściwości kardioprotekcyjne – normalizacja rytmu serca, zapobieganie przerostowi mięśnia sercowego,

• działanie neuroprotekcyjne – ochrona układu nerwowego, wspieranie funkcji poznawczych,

• aktywność hepatoprotekcyjną – ochrona wątroby,

• silne działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające – ochrona komórek przed stresem oksydacyjnym.

Zawarte w roślinie substancje zwiększają aktywność układu glutationowego oraz enzymu SOD (dysmutazy ponadtlenkowej), które neutralizują wolne rodniki i chronią przed rozwojem chorób takich jak cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe, neurodegeneracyjne (np. choroba Alzheimera) czy nowotwory.

Ponadto żeń-szeń pięciolistny może pobudzać receptory estrogenowe, co przyczynia się do łagodzenia objawów menopauzy. Wykazuje również działanie przeciwdrobnoustrojowe – w badaniach in vitro wykazano jego skuteczność wobec bakterii (m.in. Staphylococcus aureus, Escherichia coli), grzybów (np. Candida albicans) i wirusów (w tym HIV).

Żeń-szeń pięciolistny stanowi prawdziwe bogactwo związków biologicznie czynnych. Do najbardziej charakterystycznych należą ginsenozydy (zwane również panaksozydami), zaliczane do saponin triterpenowych, będących pochodnymi 20(S)-protopanaksatriolu i 20(S)-protopanaksadiolu. Zawartość tych związków w nadziemnej części rośliny wynosi od 14 do 17%, natomiast w korzeniach mieści się w przedziale 3–4%. Pod względem chemicznym ginsenozydy składają się z aglikonu (typu dammaranowego, kwasu oleanolowego lub typu ocotillolu) oraz jednego lub więcej łańcuchów cukrowych.

W żeń-szeniu pięciolistnym zidentyfikowano m.in.: Rb1, Rb2, Rc, Rd, Re, Rg1, Rg2, Rb3, Ro, F2, pseudoginsenozyd F11, gypenozyd XVII, quinquenozyd R, malonyloginsenozydy (m-Rb1, m-Rb2, m-Rc, m-Rd), quinquenozydy I–V, chikusetsaponinę IVa, pseudoginsenozyd Rc1, notoginsenozydy A, C, K oraz 6′-O-acetyloginsenozyd Rg1. Korzeń zawiera również polisacharydy zbudowane z reszt l-arabinozy, d-galaktozy, l-ramnozy, kwasu d-galakturonowego, d-glukuronowego i reszt d-galaktozylowych, a także terpeny, związki fenolowe, aminokwasy, flawonoidy, olejki eteryczne, witaminy i minerały.

Właściwości neuroprotekcyjne i prokognitywne

Panax quinquefolius wykazuje silne działanie neuroprotekcyjne oraz prokognitywne. Ekstrakt z tej rośliny zawiera m.in. wysokie stężenie ginsenozydu Rb1, znanego ze wspierania funkcji poznawczych. W modelach zwierzęcych choroby Alzheimera doustna suplementacja ekstraktem przyczyniała się do poprawy funkcji poznawczych, co wiązano m.in. ze zwiększeniem aktywności acetylotransferazy cholinowej (ChAT), odpowiedzialnej za syntezę acetylocholiny.

W innym badaniu wykazano, że zarówno ginsenozyd Rb1, jak i pseudoginsenozyd-F11 zapobiegają zaburzeniom pamięci wywołanym przez skopolaminę u szczurów. Również w badaniach klinicznych z udziałem osób powyżej 30. roku życia odnotowano poprawę pamięci roboczej po zastosowaniu żeń-szenia amerykańskiego. Ponadto roślina wykazuje potencjał ochronny w stanach niedokrwienia mózgu, m.in. poprzez aktywację enzymów eliminujących wolne rodniki tlenowe.

W modelu stwardnienia rozsianego (EAE) wodny ekstrakt z żeń-szenia pięciolistnego poprawiał stan kliniczny zwierząt. Istnieją również przesłanki, że Panax quinquefolius może łagodzić skutki neurotoksyczności wywołanej przez substancje psychoaktywne, takie jak metamfetamina – pseudoginsenozyd F11 zmniejszał objawy lękowe oraz toksyczność dla neuronów. Co istotne, ginsenozydy wykazują działanie przeciwlękowe bez typowych działań ubocznych charakterystycznych dla benzodiazepin. Udowodniono też, że poprawiają pamięć zaburzoną przez substancje farmakologiczne, takie jak skopolamina, cykloheksymid czy pentobarbital sodu.

Właściwości kardioprotekcyjne

Wybrane ginsenozydy, w tym Rb1 i Rg3, wykazują działanie ochronne wobec serca. Co ciekawe, wpływ ten często nie wiąże się ze zmianą wartości ciśnienia tętniczego, co może mieć znaczenie kliniczne u osób z normotensją.

Właściwości gastroprotekcyjne

Panax quinquefolius wykazuje także działanie ochronne na błonę śluzową żołądka i przełyku. Wynika ono głównie z właściwości przeciwzapalnych i antyoksydacyjnych rośliny. W modelu zwierzęcym podanie ekstraktu chroniło błonę śluzową żołądka przed działaniem etanolu – znanego czynnika wrzodotwórczego. Ponadto sproszkowany korzeń zmniejszał uszkodzenia przełyku w modelu refluksu żołądkowo-przełykowego (GERD). Efekt ten wiązano z redukcją cytokin prozapalnych i obciążenia oksydacyjnego w obrębie przewodu pokarmowego.

Działanie przeciwcukrzycowe i hepatoprotekcyjne

Ekstrakt z korzenia żeń-szenia pięciolistnego wykazuje również działanie przeciwcukrzycowe. Choć mechanizm tego efektu nie jest jeszcze w pełni wyjaśniony, wiadomo, że ginsenozydy obniżają poziom glukozy we krwi i zwiększają powierzchnię wysepek Langerhansa w trzustce, co sugeruje ich korzystny wpływ na wydzielanie insuliny.

Roślina wpływa pozytywnie także na profil lipidowy, obniżając stężenie trójglicerydów, cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i nieestryfikowanych kwasów tłuszczowych. W badaniach na zwierzętach z cukrzycą wykazano również spadek poziomów enzymów wątrobowych ALT i AST, co wskazuje na właściwości hepatoprotekcyjne Panax quinquefolius.

Zalecane doustne dawki żeń-szenia pięciolistnego mieszczą się w przedziale od 100 do 3000 mg na dobę. Suplementację uznaje się za bezpieczną przy stosowaniu nie dłuższym niż 12 tygodni.

Przeciwwskazania i środki ostrożności:

• Ze względu na brak wystarczających badań klinicznych, nie zaleca się stosowania żeń-szenia pięciolistnego w czasie ciąży oraz podczas karmienia piersią.

• Roślina może pobudzać receptory estrogenowe, dlatego nie powinna być stosowana przez osoby z nowotworami estrogenozależnymi, takimi jak rak piersi, jajników czy macicy.

• Nie zaleca się suplementacji u osób z zaburzeniami snu oraz schizofrenią, ponieważ zawarte w roślinie związki czynne mogą powodować nadmierne pobudzenie układu nerwowego.

• Ze względu na działanie hipoglikemiczne, suplementacja żeń-szeniem pięciolistnym powinna być przerwana na 14 dni przed planowanym zabiegiem chirurgicznym.

Panax quinquefolius jest dostępny w aptekach i sklepach zielarskich w różnych postaciach:

• Kapsułki lub tabletki zawierające ekstrakt z korzenia, najczęściej standaryzowane na zawartość ginsenozydów – preparaty te posiadają status suplementów diety.

• Wysuszony i rozdrobniony korzeń oraz sproszkowane liście, przeznaczone do przygotowania naparu.

Podczas stosowania Panax quinquefolius należy zachować ostrożność ze względu na możliwe interakcje z niektórymi lekami:

1. Leki przeciwzakrzepowe (np. warfaryna)
   Składniki aktywne żeń-szenia pięciolistnego mogą osłabiać działanie warfaryny, zwiększając tym samym ryzyko zakrzepów. Mechanizm tej interakcji nie został w pełni poznany, dlatego nie zaleca się jednoczesnego stosowania bez konsultacji z lekarzem.

2. Leki przeciwdepresyjne z grupy IMAO (inhibitory monoaminooksydazy)
   Ze względu na wpływ żeń-szenia na poziom neurotransmiterów, łączenie go z IMAO (np. moklobemidem, fenelzyną, selegiliną) może prowadzić do nadmiernego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Możliwe działania niepożądane to: niepokój, bezsenność, bóle głowy.

3. Leki przeciwcukrzycowe oraz insulina
   Żeń-szeń pięciolistny wykazuje działanie hipoglikemiczne, dlatego może wzmacniać działanie leków obniżających poziom glukozy we krwi. Istnieje ryzyko wystąpienia hipoglikemii, dlatego konieczna jest kontrola glikemii podczas jednoczesnego stosowania.

4. Leki immunosupresyjne
   Ze względu na immunostymulujące właściwości żeń-szenia amerykańskiego, nie powinien być stosowany równocześnie z lekami immunosupresyjnymi, ponieważ może zmniejszać ich skuteczność. Dotyczy to m.in.:

   • glikokortykosteroidów,

   • cytostatyków,

   • inhibitorów kalcyneuryny (np. cyklosporyna, takrolimus),

   • inhibitorów kinazy serynowo-treoninowej (np. sirolimus),

   • przeciwciał monoklonalnych.

Doustna suplementacja żeń-szenia pięciolistnego (Panax quinquefolius) w dawkach od 100 do 3000 mg dziennie jest uznawana za bezpieczną dla osób dorosłych, pod warunkiem że nie trwa dłużej niż 12 tygodni.

Najczęściej obserwowane działania niepożądane:

• bóle głowy,

• niepokój,

• rozdrażnienie,

• pobudzenie nerwowe,

• bezsenność.

Inne możliwe objawy niepożądane:

• reakcje alergiczne (typowe dla surowców roślinnych),

• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, biegunka).

Rzadziej występujące działania niepożądane:

• przyspieszone bicie serca,

• podwyższenie lub spadek ciśnienia tętniczego,

• tkliwość piersi,

• krwawienia z pochwy,

• uszkodzenie wątroby,

• zespół Stevensa–Johnsona – bardzo rzadki, ale poważny stan chorobowy.