Pomidor – owoc czy warzywo. Zastosowanie w diecie i pielęgnacji

Choć pomidor Solanum lycopersicum jest kojarzony głównie z kuchnią, to roślina początkowo była wykorzystywana jedynie w celach leczniczych, dopóki nie odkryto jej walorów smakowych i odżywczych (pierwotnie zakładano że jest trująca).

W ajurwedzie i tradycyjnej medycynie chińskiej pomidor jest uważany za surowiec o działaniu chłodzącym i wykorzystuje się go do zwalczania stanów zapalnych w organizmie. Rozgniecione owoce pomidora nanoszono zwyczajowo na skórę w celu łagodzenia jej podrażnień np. po oparzeniach słonecznych, ugryzień czy skaleczeń. W Azji sokiem z pomidora rozjaśniano kolor cery. Dziś wiadomo że te praktyki są zasadne, ponieważ zawarte w roślinie barwniki pomagają niwelować przebarwienia skórne i chronią skórę przed działaniem promieni UV.

Ekstrakt z owoców pomidora standaryzowany na zawartość likopenu znajdziemy w aptekach pod postacią suplementów diety (kapsułki, tabletki, płyny doustne). Są to produkty przeznaczone dla osób dorosłych, mające szeroki wachlarz zastosowań. Wyciąg z pomidora jest polecany między innymi w celu podniesienia odporności organizmu, szczególnie w czasie zwiększonej zapadalności na infekcje. Karotenoidy i flawonoidy pomidora zwiększają ochronę komórek przed stresem oksydacyjnym, przez co zmniejszają ryzyko wystąpienia wielu chorób przewlekłych (cukrzycy, chorób serca, zaburzeń metabolicznych) i neutralizują wolne rodniki przyspieszające procesy starzenia się narządów. Likopen, witamina C i flawonoidy zawarte w owocach pomidora wykazują działanie przeciwutleniające. Dowiedziono, że spożycie pomidorów chroni w pewnym stopniu neurony przed uszkodzeniami oksydacyjnymi zmniejszając ryzyko wystąpienia chorób neurodegeneracyjnych (choroby Alzheimera, choroby Parkinsona). Suplementacja likopenu jest szczególnie korzystna dla zdrowia mężczyzn i kobiet starających się o potomstwo. Likopen obecny w pomidorach poprawia jakość męskiego nasienia, nasilając procesy spermatogenezy i zwiększając ruchliwość plemników. Dowiedziono, że podwyższony poziom likopenu we krwi obniża także ryzyko rozwoju raka prostaty. Związki czynne Solanum lycopersicum mają działanie hipolipemiczne i obniżają ciśnienie krwi. Spożycie pomidorów zmniejsza ryzyko rozwoju miażdżycy i wystąpienia m.in. udaru mózgu. Likopen pomidorów ma działanie przeciwnowotworowe, a jego suplementacja może być istotnym elementem profilaktyki raka (m.in. raka prostaty, jelita grubego, żołądka, szyjki macicy, okrężnicy i odbytnicy, płuc, jajników, trzustki). Ekstrakt z owoców pomidora zawiera składniki poprawiające wzrok (prowitaminę A), chroniące przed tzw. kurzą ślepotą i rozwojem zaćmy.

Obecnie na rynku możemy znaleźć szereg kosmetyków zawierających w swoim składzie ekstrakt z owoców pomidora Solanum Lycopersicum Fruit Extract. Są to głównie kremy o działaniu anti-aging, które nadają się do pielęgnacji skóry suchej, tłustej i mieszanej. Substancje czynne pomidora poprawiają strukturę skóry i jej wygląd: redukują zmarszczki, zwiększają elastyczność skóry i przyspieszają złuszczanie martwych komórek naskórka. Zawarta w Solanum lycopersicum witamina C wspomaga syntezę kolagenu i rozjaśnia przebarwienia.

Popularny jest również tłoczony na zimno olej z nasion pomidora Solanum Lycopersicum / (Tomato) Seed Oil, który stanowi prawdziwą skarbnicę nienasyconych kwasów tłuszczowych, tokoferoli i innych fitoskładników o działaniu przeciwzapalnym, przeciwutleniającym i regenerującym na skórę. Olej z nasion pomidora ma delikatnie pomarańczową barwę (warunkowaną obecnością karotenoidów w swoim składzie) i charakterystyczny dla rośliny, niedrażniący zapach. Jest odpowiedni do bezpośredniego nanoszenia na skórę, włosy i paznokcie. Olej działa przeciwrodnikowo i stanowi naturalny filtr chroniący skórę oraz włosy przed promieniowaniem UV. Regularna aplikacja oleju na skórę pomaga wyrównać koloryt cery i nadać jej blasku. Można nim smarować miejsca mocno przesuszone, zrogowaciałe, a także oparzenia, odmrożenia i otarcia naskórka. Olej nadaje się do pielęgnacji osób z łuszczycą oraz atopowym zapaleniem skóry.

Pomidor zwyczajny Solanum lycopersicum należy do rodziny psiankowatych Solanaceae. Pochodzi z zachodnich obszarów Ameryki Południowej o klimacie tropikalnym. W Polsce jest gatunkiem jednorocznym, powszechnie uprawianym w przydomowych ogródkach.

Roślina najczęściej ma rozłożysty, krzaczasty pokrój i osiąga wzrost od 1 do 3 metrów. W przypadku uprawy szklarniowej pomidory tworzą długie, kilkumetrowe pnącza które obficie owocują. Dostępnych jest wiele odmian Solanum lycopersicum, które różnią się znacząco między sobą m.in. kształtem liści, wielkością i strukturą owoców oraz wielkością łodygi itd. Roślina posiada rozbudowany palowy system korzeniowy. Gruczołowate pędy pomidora są gęsto owłosione, lepkie i wydzielają charakterystyczny dla rośliny zapach. Nieco wiotki pęd główny często wymaga użycia podpory. Naprzemiennie położone liście tworzone są przez pojedyncze lub podwójnie przerywano pierzastodzielne blaszki liściowe. Liście mają zwykle 10- 25 cm długości, są pierzaste, złożone z 5- 9 pojedynczych listków, gdzie każdy listek dorasta do ok. 8 cm. Powierzchnia liścia pomidorów jest owłosiona, z   widocznym żyłkowaniem, natomiast brzegi liści posiadają wyraźne ząbkowanie. Z kątów liści Solanum lycopersicum  wyrastają obficie pędy boczne.

Do optymalnego wzrostu pomidorów wymagana jest odpowiednia temperatura otoczenia (optymalnie 25°C w ciągu dnia, 17°C w nocy), duże naświetlenie (roślina najlepiej wzrasta na stanowiskach jasnych) i przepuszczalna oraz żyzna i lekko kwaśna gleba o odczynie pH w przedziale pH 5- 6. Okres kwitnienia pomidorów przypada na miesiące od lipca do września. Samopylne żółte kwiaty są zebrane w kwiatostany o typie skrętki (po 3 do 12 sztuk w skrętce). Owoce pomidora to jagody, które w zależności od odmiany mają kształt kulisty, wydłużony, gruszkowaty itd. oraz kolor czerwony, żółty, pomarańczowy, zielony, czekoladowy. Owoce są mięsiste i soczyste, doceniane ze względu na swoje walory smakowe i posiadane właściwości zdrowotne. Zawierają dużą ilość nasion umieszczonych w śluzowatym miąższu.

Na pytanie "czy pomidor to owoc czy warzywo" można śmiało odpowiedzieć, że jest jednym i drugim. Z punktu widzenia pomidor jest owocem, ze względu na zastosowanie i smak uznany jest za warzywo.

Owoce pomidora zwyczajnego  Solanum lycopersicum stanowią przykład żywności funkcjonalnej, ponieważ są źródłem wielu aktywnych biologicznie związków o udowodnionym działaniu prozdrowotnym. Zaliczamy do nich substancje z grupy karotenoidów (głównie likopen, barwnik warunkujący czerwone zabarwienie owoców, zawartość powyżej 14, 6 mg/100 g owoców oraz β-karoten tj. prowitamina A, zawartość powyżej 1,1 mg/100 g owoców), a także związki fenolowe (m.in. kwasy hydrocynamonowe), flawonoidy (powyżej 8 mg/100 g owoców, m.in. naryngenina, rutyna), glikoalkaloidy (α-tomatyna, dehydrotomatyna, eskuleozyd A) i lektyny. Pomidor zawiera witaminy (witaminy z grupy B: B1, B2, B6, kwas foliowy, kwas nikotynowy, witaminę C (powyżej 21 mg/100 g owoców) oraz tokoferole), składniki mineralne (potas 237 mg/100g, sód, żelazo, magnez, cynk, fosfor, mangan, miedź). Tłoczony na zimno olej z nasion pomidora jest bogaty w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe z grupy omega-3, omega-6 i omega-9 (linolenowy, linolowy, oleinowy), karotenoidy (β-karoten, likopen), tokoferole, flawonoidy i fitosterole roślinne.

Karotenoidy pomidora (głównie likopen i beta- karoten) warunkują działanie przeciwnowotworowe rośliny. Poza substancjami barwnikowymi owoce pomidora zawierają szereg substancji o znaczeniu chemoprewencyjnym (witaminy, minerały, związki fenolowe). Związki Solanum lycopersicum chronią przed karcynogenezą poprzez posiadaną aktywność przeciwutleniającą (niwelowanie wolnych rodników uszkadzających struktury komórkowe), działanie  przeciwzapalne, antyangiogenne (blokowanie tworzenia się sieci naczyń krwionośnych w tkance nowotworowej) oraz aktywowanie połączeń szczelinowych między komórkami (wzrost ekspresji koneksyn). Pewne badania wskazują, że produkty utleniania likopenu mogą indukować apoptozę komórek nowotworowych na skutek zatrzymywania ich cyklu komórkowego. Kwestie te wymagają jednak dalszych badań. Istnieją doniesienia, że likopen obniża stężenie w organizmie insulinopodobnego czynnika wzrostu-1 (IGF-1) poprzez pobudzanie syntezy białka wiążącego ten czynnik.  Zauważono korelację pomiędzy wzrostem zachorowań na niektóre typy nowotworów (np. raka piersi u kobiet po menopauzie), a podwyższonym poziomem IGF-1. 

Zwiększone spożycie pomidorów może przyczyniać się do obniżenia ryzyka wystąpienia raka prostaty u mężczyzn. Jest to związane z gromadzeniem się jednego z karotenoidów pomidora tj. likopenu w tkankach gruczołu krokowego. Choć mechanizm działania substancji czynnych pomidora na prostatę jest złożony i nie do końca poznany, to najprawdopodobniej wpływają one na zmniejszenie przemian metabolicznych androgenów, które stanowią jeden z głównych czynników pobudzających na namnażanie się komórek raka prostaty. Ponad to w badaniach in vitro przeprowadzonych na mysim modelu tkankowym wykazano, że likopen wpływa na polepszenie sygnalizacji między komórkami gruczołu krokowego (wzrost ekspresji koneksyny 43), która w komórkach nowotworowych jest mocno ograniczona. 

Codzienna dieta bogata w pomidory jest czynnikiem kardioprotekcyjnym. Zwiększony poziom likopenu we krwi ma korzystny wpływ na poziom lipidów osocza. Barwnik pomidora zmniejsza stężenie trójglicerydów i cholesterolu LDL we krwi, a co za tym idzie obniża ryzyko wystąpienia zmian miażdżycowych w naczyniach krwionośnych. Co ciekawe, dostępność likopenu jest wyższa z pomidorów przetworzonych (passat, soków, sosów), najlepiej połączonych z dobrym tłuszczem (np. oliwą z oliwek). Przeciwutleniacze zawarte w Solanum lycopersicum zmniejszają proces peroksydacji cholesterolu LDL, która niestety pociąga za sobą rozwój stanu zapalnego w naczyniach i przyspieszone narastanie blaszki miażdżycowej. Dowiedziono również, że kwas GABA obecny w pomidorach obniża poziom ciśnienia skurczowego i rozkurczowego krwi u pacjentów z łagodną postacią nadciśnienia tętniczego. Pomidor wpływa na zmniejszenie agregacji płytek krwi, co w rezultacie obniża ryzyko wystąpienia zawału mięśnia sercowego i udaru mózgu. 

Karotenoidy Solanum lycopersicum zmniejszają ryzyko wystąpienia insulinooporności i rozwoju cukrzycy typu II. Wynika to z aktywności przeciwzapalnej i przeciwutleniającej owoców rośliny oraz zdolności pomidora do obniżania poziomu glukozy i lipidów osocza. W badaniach na zwierzętach wykazano, że likopen skutecznie obniża poziom glukozy i hemoglobiny glikowanej we krwi na czczo (już niskie dawki tj. 10 i 20 mg likopenu na kg masy ciała). Podobne działanie wywiera glikoalkaloid pomidora- eskuleozyd A. 

Suplementacja karotenoidów i witamin (m.in. kwasu askorbinowego) zawartych w pomidorach może zmniejszać zaburzenia oksydacyjne w obrębie komórek nerwowych i przyczyniać się do ochrony przed rozwojem chorób neurodegeneracyjnych mózgu (m.in. choroby Alzheimera czy choroby Parkinsona). Co istotne, barwnik pomidora (likopen) poprawiał występujące już zaburzenia funkcji poznawczych u starszych myszy podczas przeprowadzonych doświadczeń. Likopen podnosił w sposób znaczący poziom enzymów przeciwutleniających tj. dysmutazy ponadtlenkowej i peroksydazy glutationowej w hipokampie oraz przyczyniał się do zwiększenia koncentracji i zdolności zapamiętywania u zwierząt.  

Doustne suplementy diety bogate w likopen mogą chronić przed pojawieniem się rumienia wywołanego promieniowaniem UVB, co wynika z właściwości przeciwutleniających karotenoidów. Kosmetyki wzbogacone o substancje czynne z pomidora są wykorzystywane jako naturalny filtr chroniący DNA komórek skóry przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Zawarta w ekstrakcie pomidorowym witamina C stymuluje syntezę kolagenu i przyczynia się do wzrostu elastyczności skóry. Kwercetyna i kwas galusowy obecne w pomidorach działają przeciwzapalne i rozjaśniająco naskórek, a także regulują wytwarzanie sebum. W warunkach in vitro kompleks substancji czynnych pochodzących z hodowanych komórek macierzystych pomidora Lycopersicon esculentum chronił komórki skóry przed toksycznością metali ciężkich (m.in. niklu) i zapobiegał uszkodzeniom ich struktury. Dodatkowo związki czynne pomidora zmniejszały ekspresję enzymu kolagenazy odpowiedzialnej za rozkładanie kolagenu  i indukowały syntezę nowych cząstek białka.

Codzienne spożycie pomidorów wpływa korzystnie na skład mikroflory jelit i pomaga łagodzić problemy trawienne. Wzbogacenie diety zwierząt z indukowanym stanem zapalnym jelita grubego w liofilizowany proszek pomidorowy wpływało korzystnie na mikrobiom jelit (zwiększenie ilości szczepów Flavobacterium i Lactobacillus oraz redukcja Oscillospira) i zmniejszało liczbę ognisk zapalnych w obrębie przewodu pokarmowego.

Spożywanie pomidorów lub codzienne dostarczanie ekstraktu z owoców pomidora w postaci suplementów diety może w sposób znaczący wspomagać płodność kobiet i mężczyzn. Najlepiej do tej pory przebadane są właściwości likopenu w tym zakresie, ale działanie wspomagające prokreację mają również witaminy, flawonoidy, polifenole zawarte w Solanum lycopersicum. Obecny w roślinie β-karoten w badaniach zna zwierzętach miał wysoki potencjał przeciwutleniający, a także  poprawiał rozwój i dojrzewanie oocytów w obrębie jajników myszy. Z kolei badanie na męskich ochotnikach wykazało, że dzienne spożycie laktolikopenu (połączenie likopenu z białkiem serwatkowym) na poziomie 14 mg/ na dobę przez 12 tygodni poprawiło ruchliwość i morfologię plemników w nasieniu zdrowych mężczyzn.

Pomidory aż w 95 proc. składają się z wody, są więc niskokaloryczne. Ważący 100 g pomidor to tylko 19 kcal. Dodatkowo zawierają błonnik, który na długi czas zapewnia uczucie sytości. Moczopędny potas znacznie ułatwia natomiast pozbywanie się nadmiaru wody z organizmu. 

Suplementy diety dostępne w aptece zawierają ekstrakt z owoców pomidora standaryzowany na zawartość likopenu (barwnika z grupy karotenoidów). Występują pod postacią tabletek, kapsułek lub płynów doustnych i są przeznaczone dla osób dorosłych. Ze względów bezpieczeństwa nie powinny być przyjmowane przez kobiety ciężarne i karmiące piersią (brak odpowiednich badań).

Przyjmuje się, że dawka profilaktyczna likopenu mieści się w granicach 12-15mg/dobę, a zalecana dzienna dawka terapeutyczna to 30mg/dobę.

Domowe kosmetyki DIY z pomidorem:

• serum na rozszerzone pory i blizny potrądzikowe: należy wymieszać 1 łyżkę soku pomidorowego i 2 łyżki mleka; gotowe serum nakłada się na twarz na około 15 minut po czym zmywa ciepłą wodą;
• maseczka rozjaśniająca cerę: dojrzały owoc pomidora należy rozdrobnić i wymieszać z 2 łyżeczkami sody oczyszczonej; maseczkę nanosimy na 15- 20 minut po czym zmywamy;
• maseczka nawilżająca: pomidora blendujemy razem z olejem z awokado/oliwą z oliwek i nakładamy na twarz; zostawiamy na czas 15- 20 minut;
• peeling: pomidora kroimy na plasterki i przykładamy do twarzy; po 15 minutach wykonujemy delikatny masaż; pomidor zawiera w składzie m.in. kwasy organiczne przyspieszające złuszczanie komórek naskórka;

Badanie na szczurach z cukrzycą indukowaną streptozocyną wykazało, że likopen (barwnik zawarty w pomidorach) zwiększał skuteczność leku przeciwcukrzycowego metforminy. Terapia skojarzona powodowała lepszą kontrolę glikemii poposiłkowej, a także spadek poziomu lipidów osoczowych i wzrost aktywności enzymów przeciwutleniających w obrębie narządów (głównie dysmutazy ponadtlenkowej w wątrobie i nerkach). 

Pomidor zwyczajny jest uznany za bezpieczny dla człowieka i wykorzystywany powszechnie jako żywność. Alergia na pomidory występuje rzadko, ostrożność powinny jednak zachować osoby uczulone na pyłki traw i lateks. Może tu występować zjawisko alergii krzyżowej.

Alergia na pomidory najczęściej objawia się rumieniem czy pokrzywką na skórze, świądem i obrzękiem jamy ustnej, języka i gardła. Mogą się również pojawić objawy gastryczne w postaci nudności, wymiotów, bólu brzucha czy biegunki. Osoby uczulone po kontakcie z pomidorem mogą również doświadczać wodnistego kataru, kichania oraz skurczu oskrzeli i duszności. 

Warto pamiętać, że obróbka termiczna nie zmienia właściwości alergizujących pomidorów.

W łodygach i liściach, a także niedojrzałych owocach pomidorów znajduje się glikoalkaloid tomatyna. Objawy zatrucia tomatyną obejmują zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (wymioty, biegunkę, ból brzucha), a także senność, dezorientację, osłabienie i depresję.

Pomidory mają niski indeks glikemiczny (IG), który wynosi tylko 15. Jest mało prawdopodobne, aby wpływały znacząco na poziom cukru we krwi. Ich spożywanie zaleca się diabetykom i osobom z insulinoopornością ze względu na wysoką wartość odżywczą.