Bezoary – przyczyny, objawy, leczenie, zapobieganie

Już od XII wieku bezoarom (pozyskiwanym z trzewi m.in. kozy bezoarowej) przypisywano właściwości lecznicze, magiczne oraz neutralizujące toksyny. Nie tylko produkowano z nich wszechstronne odtrutki, ale również oprawiano i noszono niczym ochronne oraz lecznicze talizmany. Ze względu na tło historyczne z pojęciem bezoaru możemy spotkać się też w masowej kulturze i literaturze fantastycznej. Jednak sedno problemu zawarte w terminologii medycznej różni się od tego z tekstów kulturalnych czy historycznych.

Bezoary – czym są i jak powstają? Gdzie mogą się pojawić?

Bezoary są niestrawioną i zalegającą pozostałością po tym co spożywała osoba chora. Występują najczęściej w żołądku ze względu na zachodzący tam proces trawienia oraz wydzielany przez gruczoły żołądkowe śluz (który zespala niestrawione resztki i ułatwia powstanie bezoaru), aczkolwiek mogą ulec również przemieszczeniu do jelit.

Pierwsze wzmianki o ludzkim bezoarze pochodzą z roku 1779 (opis został sporządzony przez Baudamanta). Bezoary są stosunkowo rzadkim zjawiskiem, w dużych ośrodkach występują zaledwie w ilości kilkunastu przypadków. Bardzo rzadko powstają samoistnie, a najczęściej mają swoją konkretną przyczynę w obrębie organizmu:

• nieprawidłowości w obrębie jamy ustnej – uszkodzenia zębów oraz braki uzębieniu, niesprawny aparat żucia, wady zgryzu, zapalenia dziąseł, niedopasowane protezy zębowe;
• patologie pasażu pokarmu (przechodzenia pożywienia do dalszych części układu pokarmowego) – zaburzenia motoryki żołądka w zaawansowanej cukrzycy, zrosty pooperacyjne, gastrektomia (usunięcie żołądka), zwężenia odźwiernika, niedokwaśność, zaburzenia w układzie mięśniowym oraz ośrodkowym układzie nerwowym;
• zaburzenia psychiatryczne – trichotillomania, psychozy, zaburzenia poznawcze;
• choroby przewlekłe – niedoczynność tarczycy, reumatyczne choroby tkanki łącznej;
• inne czynniki – osadzenie w więzieniu (które wiąże się z połykaniem różnych przedmiotów celem transportu do szpitala), nadużywanie alkoholu (szczególnie ryzykowne spożycie politury), niedostateczne nawodnienie.

Czy bezoary są groźne?

Mimo że niewielkie bezoary prowadzą głównie do podrażnienia i lekkiego odczynu zapalnego błony śluzowej żołądka, to w miarę ich wzrostu mogą one prowadzić do poważniejszych powikłań. Przewlekle drażniona śluzówka może ulec osłabieniu i pęknąć, co spowoduje wylanie treści pokarmowej do wnętrza brzucha, a to w konsekwencji do zapalenia otrzewnej. W wyniku zapalenia może dojść również do uszkodzenia przebiegającego w obrębie żołądka naczynia, co doprowadzi do niebezpiecznego krwawienia.

Rodzaje bezoarów

Bezoary biorą najczęściej swoją nazwę od materiału, z którego są zbudowane, dlatego też możemy wyróżnić ich kilka rodzajów:

• trichobezoary – zbudowane z włosów (połykanych najczęściej w przebiegu zaburzenia psychiatrycznego, jakim jest trichotillomania – zespół Roszpunki, czyli przewlekłe wyrywanie włosów pod wpływem stresu) lub sierści,
• fitobezoary – zbudowane z włókien roślinnych (np. daktyle, dynie, seler, rodzynki) lub resztek ziół przyjmowanych jako leki bez recepty (np. hakorośl rozesłana, znana jako czarci pazur na schorzenia reumatyczne),
• farmakobezoary – składają się z zalegających mas nierozpuszczonych leków (preparaty glinu, magnezu, wapnia),
• laktobezoary – utworzone z mleka oraz śluzu wydzielanego w żołądku niemowląt,
• pozostałe bezoary zbudowane z materiałów plastikowych, papierowych, akcesoriów kosmetycznych.

Jak rozpoznać obecność bezoaru w żołądku?

Przez większość czasu bezoary są całkowicie bezobjawowe i mogą narastać przewlekle przez dłuższy czas. Z tego względu bywają czasem przypadkowo wykrywane przy okazji wykonywanych z innych przyczyn badań endoskopowych.

W miarę postępu choroby sytuacja ulega jednak zmianie i osoby chore najczęściej zgłaszają następujące objawy:

• nieprzyjemny zapach z ust,
• trudności z połykaniem,
• zgaga,  
• nudności,  
• wymioty,  
• zmniejszenie apetytu,  
• uczucie szybkiego nasycenia pokarmem,
• ból w nadbrzuszu,  
• wzdęcia brzucha,  
• utrata masy ciała.

Bezoary – diagnostyka

W przypadku wszystkich schorzeń układu pokarmowego warto zacząć drogę diagnostyczną od lekarza specjalisty gastroenterologii, który w razie potrzeby zleci dalsze badania oraz leczenie.

Diagnostyka bezoarów opiera się początkowo na wywiadzie. Pozwala on naprowadzić diagnostykę na potencjalne przyczyny wyżej wymienionych objawów oraz ich zależność od połykanych pokarmów, przedmiotów czy leków. W badaniu przedmiotowym duży bezoar może symulować obecność guza nowotworowego w obrębie brzucha (osoba badająca czuje opór i obecność masy w jamie brzusznej). W przypadku perforacji przewodu pokarmowego dochodzą objawy „ostrego brzucha” (brzuch w dotyku jest deskowaty, występuje obrona mięśni brzucha oraz dodatnie objawy otrzewnowe), którego najczęstszymi przyczynami (poza zalegającym bezoarem) są m.in. zapalenie wyrostka robaczkowego czy zapalenie pęcherzyka żółciowego.

Bezoar – leczenie

W przypadku stwierdzenia bezoarów możemy zastosować leczenie zachowawcze lub chirurgiczne.

Próba leczenia zachowawczego może opierać się na przyspieszeniu motoryki przewodu pokarmowego (poprzez leki prokinetyczne – metoklopramid i domperydon) lub rozpuszczeniu zalegającej treści (stosuje się tu enzymy pokarmowe np. papainę, lipazę, pankreatynę, a w niektórych przypadkach nawet popularny napój „cola”).

Gdy rozmiar bezoaru uniemożliwia usuniecie go poprzez zabieg endoskopowy, konieczna jest pilna operacja w znieczuleniu ogólnym, która polega na wyjęciu bezoaru, zaszyciu ewentualnej perforacji oraz zaopatrzeniu krwawienia. Jest to leczenie najbardziej obciążające, ale w niektórych przypadkach nie do uniknięcia.

Wskazówki dla pacjenta po zakończeniu leczenia

Po zakończeniu leczenia najważniejsze jest, aby znaleźć oraz wyleczyć potencjalnie odwracalną przyczynę powstawania bezoarów. Niewyleczone źródło choroby może doprowadzić do nawrotu i ponownych problemów z układem pokarmowym. W przypadku schorzeń internistycznych (np. cukrzycy, chorób tarczycy) konieczna jest kontrola w odpowiedniej poradni oraz stosowanie się do zaleceń specjalistów.

Patologiczne połykanie niejadalnych przedmiotów czy włosów wiąże się z nieuchronną diagnostyka w poradni psychiatrycznej, celem diagnozy i leczenia (np. trichotillomanii).

Bezoary – co robić, by ich uniknąć?  

Oprócz wyleczenia źródła problemu ważne jest, żeby odpowiednim postępowaniem zapobiec powstaniu kolejnego bezoaru, składa się na to:

• dokładne przeżuwanie kęsów pokarmowych,
• krojenie jedzenia na małe kawałki,
• ograniczanie „ryzykownego” pożywienia (m.in. ananas, kokos, dynia, twarde mięsa),
• stosowanie diety półpłynnej i płynnej (u osób ze zwężeniami w obrębie układu pokarmowego),
• intensywne nawadnianie (2–3 litry płynów dziennie),
• w razie potrzeby stosowanie leków prokinetycznych,
• kontrola w poradni gastrologicznej.