Fosforany – badanie, normy we krwi, obniżone i wysokie

Badanie poziomu fosforanów nie jest najczęściej zlecanym lub wybieranym przez pacjentów rodzajem oznaczenia parametrów krwi. Analiza ich poziomu zlecana jest przede wszystkim podczas diagnostyki chorób kości, tarczycy i nerek. Objawy hiperfosfatemii, czyli podwyższonego poziomu fosforu we krwi, zwykle nie są zauważalne dla pacjenta. Mogą pojawić się u niego natomiast objawy hipokalcemii, czyli spadku poziomu wapnia, wynikającego z wiązania się fosforu z wapniem w surowicy krwi. Kiedy należy wykonać badanie fosforanów, ile kosztuje badanie i czy drętwienie stawów to jeden z objawów zaburzeń gospodarki fosforanowej? 

Fosfor nieorganiczny, czyli fosforany pierwszo- i drugorzędowe, stanowi ważny składnik roztworów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych, elementów budulcowych komórek oraz organelli wewnątrzkomórkowych. Jony fosforanowe biorą także udział w magazynowaniu, przetwarzaniu i uwalnianiu energii w komórkach. Ich poziom oznacza się przede wszystkim w diagnostyce chorób kości, tarczycy i nerek oraz u osób narażonych na przewlekłe niedobory pokarmowe.

Poziom fosforu, wapnia i witaminy D we krwi – wskazania do badania fosforanów

Jony fosforanów nieorganicznych, oznaczane symbolem Pi, biorą udział w magazynowaniu, przetwarzaniu i uwalnianiu energii w komórkach, stanowią składowe kwasów nukleinowych i fosfolipidów budujących błony komórkowe, substrat do produkcji ATP (główny nośnik energii w komórkach), uczestniczą w procesach metabolicznych glikolizy i glikogenogenezy oraz uwalnianiu tlenu z oksyhemoglobiny (natlenowana cząsteczka hemoglobiny), biorą udział w procesie kontroli podziału komórek oraz stanowią składowe wielu reakcji enzymatycznych zachodzących w organizmie ludzkim. Do organizmu fosfor dostarczany jest razem z pożywieniem (znajduje się głównie w mięsie i warzywach). Następnie wchłaniany jest w jelicie cienkim.

W organizmie fosforany występują w postaci frakcji wewnątrzkomórkowej, zewnątrzkomórkowej (osoczowej) i przestrzeni kostnej. W osoczu znajduje się od 0,3 do 1% wszystkich fosforanów, z czego aż 70% stanowią fosforany organiczne.

80% frakcji fosforanów nieorganicznych to frakcja zjonizowana (wolna), 15% fosforanów nieorganicznych to frakcja związana z białkami osocza, natomiast 5% to frakcja związana z wapniem bądź magnezem. Dużym magazynem fosforanów jest tkanka kostna, w której znajduje się ok. 85–90% całej puli jonów fosforanowych organizmu. Mechanizmy regulacji wiązania lub uwalniania fosforanów z tkanki kostnej zależne są natomiast od gospodarki wapniowej organizmu.

Stężenie fosforu stanowi wypadkową wchłaniania w jelicie, obrotu kostnego i wydalania nerkowego. Na poziom fosforanów w organizmie wpływ mają przede wszystkim parathormon (PTH) wydzielany przez przytarczyce, witamina D i prawidłowa czynność nerek, monitorowana m.in. poprzez oznaczanie poziomu kreatyniny. Pomiędzy poziomem fosforanów i poziomem wapnia również występuje ścisła zależność, dlatego te parametry powinno oznaczać się równolegle.

Do wskazań do badania fosforanów należy przede wszystkim zdiagnozowanie u pacjentów:

• chorób kości,
• chorób nerek (w tym dializoterapia, kamica i przewlekła niewydolność),
• chorób gruczołu tarczowego i przytarczyc,
• uzależnienia od alkoholu,
• niedoboru witaminy D i niedożywienia,
• osłabienia siły mięśniowej,
• bólów kostnych.
• konieczności wdrożenia żywienia pozajelitowego.

Fosfor – badanie i normy

Norma stężenia fosforanów u osób dorosłych waha się pomiędzy 0,9 a 1,6 mmol/L (lub 2,8 do 5,0 mg/L w innych jednostkach), jednak zawsze może nieco różnić się w zależności od laboratorium i metody oznaczenia. U dzieci normy zależne są od wieku, jednak zwykle poziom fosforanów jest u nich o ok. 30 do 50% wyższy niż u dorosłych.

Z uwagi na dużą zmienność osobniczą i dobową oraz duże zdolności adaptacyjne organizmu ludzkiego stężenie fosforanów nie zawsze odzwierciedla tzw. status fosforanowy organizmu, dlatego istotne jest, aby przy interpretacji wyników badań laboratoryjnych zawsze brać pod uwagę  stan kliniczny pacjenta. Z tego samego powodu niekiedy oprócz oznaczenia poziomu Pi w surowicy lub osoczu może także konieczne okazać się badanie poziomu fosforanów w dobowej zbiórce moczu pacjenta.

Niski fosfor w wynikach badań krwi (hipofosfatemia) – przyczyny i objawy

Niski poziom fosforanów (hipofosfatemia) to zaburzenie występujące często u pacjentów leczonych na oddziałach intensywnej opieki medycznej, w tym osób niedożywionych lub zespołem złego wchłaniania (na długotrwałej diecie ubogiej w fosfor, u pacjentów z anoreksją, przewlekłą chorobą alkoholową lub nowotworową oraz żywionych pozajelitowo), nadczynnością przytarczyc, niedoborem witaminy D. Nadmierną utratę fosforu z moczem może powodować także uszkodzenie nerek, zarówno wrodzone, jak i spowodowane przez leki. Hipofosfatemię mogą wywoływać także niektóre leki przyjmowane przez pacjenta, np. diuretyki, preparaty wapniowe lub leki przeciw zgadze czy wrzodom żołądka, alkalizujące treść żołądkową poprzez wiązanie związków fosforu.

Przewlekła, łagodna hipofosfatemia zwykle nie wywołuje u pacjenta żadnych niepokojących objawów. Objawy pojawiają się dopiero wtedy, gdy stężenie fosforanów nieorganicznych spada poniżej 0,5 mmol/L lub gdy poziom fosforanów ulega bardzo szybkiemu obniżeniu, np. w przebiegu zasadowicy oddechowej podczas ataku paniki. Do objawów hipofosfatemii należą m.in. bóle mięśniowe i kostne, osłabienie siły mięśni, dezorientacja i halucynacje. Ciężka hipofosfatemia (poniżej 0,3 mmol/L) może objawiać się drgawkami i niewydolnością serca. U dzieci długotrwały niedobór fosforanów może prowadzić do zaburzeń w rozwoju zębów i kości, w tym krzywicy.

U pacjentów, u których wykryto hipofosfatemię, konieczna może być modyfikacja diety skutkująca większą podażą fosforu, znajdującego się w dużych ilościach np. w rybach, mięsie i drobiu, mleku, serach, suszonych owocach, jajach, kaszach i ciemnym pieczywie.  W niektórych produktach poziom fosforu jest zawyżany przez sam proces przetwarzania i produkcji żywności, ponieważ fosforany stosowane są w nich jako zagęszczacze lub stabilizatory – dotyczy to zwłaszcza popularnych, słodkich napojów gazowanych, serów topionych i wędlin. U pacjentów, u których sama zmiana diety okaże się niewystarczająca, wprowadza się suplementację fosforem w tabletkach podawanych doustnie. Dawkowanie leku ustala lekarz w zależności od stanu klinicznego pacjenta. W ciężkich przypadkach stosuje się u pacjentów leczenie dożylne solami fosforu w kroplówkach.

Podwyższony fosfor (hiperfosfatemia) – przyczyny i objawy

Hiperfosfatemia, czyli podwyższony ponad normę poziom fosforu, obserwowana jest zwykle u pacjentów z ciężką niewydolnością nerek, często długotrwale dializowanych, u osób ze zmniejszonym przesączeniem kłębuszkowym lub zwiększonym wchłanianiem zwrotnym fosforanów, u pacjentów z niedoczynnością przytarczyc, a także u osób przyjmujących fosfor w nadmiarze z pokarmem lub lekami (np. przeczyszczającymi). Wzrost poziomu fosforanów może wystąpić też u pacjentów, stosujących w dużych dawkach witaminę D. W rzadkich przypadkach hiperfosfatemia występuje u pacjentów w przebiegu uszkodzenia mięśni w procesie rabdomiolizy lub podczas rozpadu guza nowotworowego, np. podczas chemioterapii, a także w przebiegu ostrej kwasicy metabolicznej.

U niektórych pacjentów, np. w przebiegu szpiczaka plazmocytowego, wynik oznaczenia fosforanów nieorganicznych w surowicy może okazać się fałszywie dodatni, jest to tak zwana hiperfosfatemia rzekoma, wynikająca z obecności dużej ilości nieprawidłowych białek we krwi pacjenta.

Objawy hiperfosfatemii zwykle nie są zauważalne dla pacjenta. Mogą pojawić się u niego natomiast objawy hipokalcemii, czyli spadku poziomu wapnia, wynikającego z wiązania się fosforu z wapniem w surowicy krwi. Gdy poziom wapnia spadnie poniżej 1,9 mmol/L, u pacjenta może wystąpić tężyczka z mrowieniem wokół ust i w palcach dłoni i stóp oraz mimowolnymi skurczami mięśni i stawów. U pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek długotrwale utrzymujący się podwyższony poziom fosforu może prowadzić do wtórnej nadczynności gruczołów przytarczowych i zaburzeń metabolizmu kostnego. Uszkodzenie kości skutkuje u nich bólami i zniekształceniami oraz częstymi złamaniami i zerwaniami ścięgien.

U pacjentów z hiperfosfatemią często obserwuje się w osadzie moczu tak zwane fosforany bezpostaciowe, wskazujące na nadmiar fosforanów w diecie. Najprostszym sposobem na pozbycie się nadmiaru fosforanów jest w tej sytuacji zmiana diety na niskofosforanową, polegającą zwykle na odstawieniu pitych w nadmiarze słodkich napojów gazowanych i zastąpieniu ich dużymi ilościami niegazowanej wody. U kobiet w ciąży wystąpienie fosforanów bezpostaciowych i bakterii w moczu może stanowić podstawę do wdrożenia antybiotykoterapii, by uniknąć zapalenia układu moczowego bądź kamicy fosforanowej.

Badanie fosforanów – cena/refundacja i skierowanie

W przypadku, gdy skierowanie na oznaczenie poziomu fosforanów otrzymamy od lekarza specjalisty, np. lekarza nefrologa, koszt badania będzie zrefundowany przez NFZ. Jeżeli zdecydujemy się na wykonanie badania poziomu fosforanów za odpłatnością, cena badania wyniesie ok. 15–20 złotych.