Wady zgryzu u dzieci i dorosłych – rodzaje, przyczyny, leczenie. Zakładanie aparatu ortodontycznego krok po kroku
Wady zgryzu wymagają leczenia ortodontycznego, a czasem także zabiegu chirurgicznego. Pacjenci często nie zdają sobie sprawy z faktu, że wada zgryzu to nie tylko krzywe zęby, gdyż problem może występować również przy ich równym ułożeniu w łuku, objawiając się nieprawidłowością w obszarze znajdującym się między szczęką górną a żuchwą. Leczenie korygujące wady zgryzu przeprowadza lekarz ortodonta przy pomocy aparatów ortodontycznych. Ile kosztuje aparat ortodontyczny, czy ssanie kciuka może skrzywić zęby oraz jak istotne jest prawidłowe przełykanie w kontekście rozwoju wad zgryzu? Odpowiedzi na te i wiele innych pytań znajduje się w niniejszym artykule.
- Co to jest wada zgryzu i jak powstaje?
- Rodzaje wad zgryzu
- Profilaktyka wad zgryzu – jak zapobiegać?
- Skuteczne metody leczenia wad zgryzu
Wady zgryzu są jedną z najczęściej występujących i leczonych jednostek chorobowych jamy ustnej. Prawidłowy zgryz prezentuje ściśle określoną relację między zębami górnymi i dolnymi. Istnieją odpowiednie klasyfikacje, aby lekarz mógł poprawnie rozpoznać wadę i odpowiednio poprowadzić leczenie. Pacjenci zazwyczaj traktują wadę zgryzu jedynie jako aspekt estetyczny, podczas gdy „zły zgryz” ma kluczowe znaczenie nie tylko dla zdrowia jamy ustnej, ale także całego organizmu.
Co to jest wada zgryzu i jak powstaje?
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje wadę zgryzu jako stan narządu żucia, który ogranicza czynność żucia i oddychania oraz jest odczuwany przez pacjenta jako upośledzenie i oszpecenie. Zaburzenie może być ograniczone tylko do zębów lub łuków zębowych i ich wzajemnych relacji. Przyczyn, które powodują wady zgryzu, jest wiele, a ustalenie ich jest równie istotne, jak samo leczenie. Wśród nich znajdują się czynniki genetyczne, takie jak dziedziczność i mutacje genowe, astma, reumatoidalne zapalenie stawów, krzywica, urazy, przetrwały typ połykania niemowlęcego, oddychanie przez usta oraz parafunkcje – szkodliwe nawyki ruchowe.
Dziedziczna wada zgryzu może wynikać z dysproporcji między wielkością szczęki a wielkością zębów lub między wielkością a kształtem szczęki i żuchwy. Wada zgryzu klasy III, czyli przodozgryz, wykazuje ścisły związek z genetyką. Mutacje w genach mogą prowadzić do braków zawiązków, morfologicznie mniejszych lub nadliczbowych zębów. Reumatoidalne zapalenie stawów u dzieci do 16. roku życia może powodować zaburzenie wzrostu stawów skroniowo-żuchwowych, w efekcie dając tyłozgryz lub zgryz otwarty. Astma predysponuje do wydłużania i pogłębiania podniebienia z powodu przewlekłego stosowania inhalatora z kortykosteroidami. Krzywica lub osteomalacja skutkuje zmniejszeniem wszystkich wymiarów szczęki i żuchwy. Urazy w okresie dziecięcym, które skierowane były na bródkę, mogły uszkodzić stawy skroniowo-żuchwowe, a tym samym upośledzić wzrost, powodować asymetrię żuchwy i zgryz otwarty. Parafunkcje to obszerny obszar dyskusji, dlatego bardzo istotne jest opisanie, jakie wady zgryzu są efektem szkodliwych nawyków. Ssanie kciuka lub przedmiotów, utrzymujące się powyżej 2. roku życia, skutkują sporymi odkształceniami kości, w efekcie dając zgryz otwarty, tyłozgryz, zgryz głęboki lub krzyżowy częściowy. Oddychanie przez usta może powodować powstawanie zgryzu krzyżowego bocznego ze stłoczeniem zębów górnych przednich. Szkodliwy dla wzrostu szczęki jest także przetrwały niemowlęcy typ przełykania, który predysponuje do zgryzu otwartego.
Rodzaje wad zgryzu
Wady zgryzu rozwijają się w trzech płaszczyznach. Wyróżnia się wady poprzeczne, pionowe i pośrodkowe:
- wady poprzeczne składa się zgryz krzyżowy przedni i boczny oraz zgryz przewieszony,
- wady przednio-tylne to tyłozgryz i przodozgryz,
- wady pionowe to zgryz otwarty i zgryz głęboki,
Do rozpoznawania wad zgryzu służy klasyfikacja Angle`a i według niej lekarz kwalifikuje i leczy wady zgryzu u pacjenta w odpowiedni sposób. W prawidłowych warunkach zęby szczęki (zęby górne) są rozstawione szerzej i swoimi guzkami zewnętrznymi zachodzą na guzki zewnętrzne zębów żuchwy (zęby dolne).
W zgryzie krzyżowym przynajmniej jeden ząb żuchwy zachodzi na ząb w szczęce, czyli odwrotnie niż w zgryzie prawidłowym. Wobec zgryzu przewieszonego nie stwierdza się odwrotnego zachodzenia zębów, natomiast rozrost szczęki lub niedorozwój żuchwy jest na tyle nadmierny, że zęby szczęki całkowicie pokrywają zęby dolne. Obie wady często dotyczą pojedynczych zębów, co nie ma większego znaczenia dla komfortu żucia. Wspomniany wcześniej tyłozgryz występuje wówczas, gdy zęby żuchwy cofnięte są względem prawidłowej relacji wobec szczęki. Nasilony wariant tylozgryzu to tyłożuchwie, wówczas u pacjenta obserwuje się zmiany szkieletowe: nasilony wzrost szczęki lub niewystarczająco rozwinięta żuchwa. Z kolei przodozgryz jest odwrotnością tyłozgryzu, zatem zęby żuchwy przesunięte są do przodu względem górnych. Ta wada także może mieć swój wariant szkieletowy, tj. przodożuchwie. Obie wady szkieletowe mają często tło genetyczne i do sukcesu terapeutycznego konieczna jest operacja chirurgiczna. Wadą pionową jest między innymi zgryz otwarty, który można rozpoznać wtedy, gdy część zębów szczęki nie styka się z zębami żuchwy podczas ich zwierania. Wobec tej nieprawidłowości wygląd zewnętrzny odzwierciedla wadę zgryzu, wydłużając odcinek wargowy i zaburzając tym samym naturalne proporcje twarzy. Zgryz głęboki występuje wtedy, gdy zęby górne zbyt mocno przykrywają zęby dolne, powodując skrócenie odcinka wargowego twarzy.
Oprócz wspomnianych rodzajów wad zgryzu występują także nieprawidłowości zębowe, czyli stłoczenia zębów, szparowatość zębów, brak zawiązków zębowych, zęby zatrzymane oraz transpozycja zębów, które również kwalifikują się do leczenia ortodontycznego.
Profilaktyka wad zgryzu – jak zapobiegać?
Analizując przyczyny powstawania wad zgryzu, można wyciągnąć wniosek, że tylko niektóre z nich są możliwe do uniknięcia. Szczególną uwagę należy zatem poświęcić parafunkcjom, na które składają się nawyki, wykonywane często bezwiednie, takie jak: przedłużone ssanie smoczka, kciuka, przedmiotów, warg, policzków, obgryzanie paznokci, gryzienie przedmiotów, zgrzytanie zębami. Uświadomienie sobie posiadania parafunkcji, a następnie jej wyeliminowanie, to najprostsza profilaktyka wady zgryzu.
Czujność należy także zachować podczas obserwacji swojego dziecka. Jeżeli rodzić zauważy przewlekłe oddychanie przez usta u dziecka, konieczne będzie poszerzenie diagnostyki i udanie się do lekarza laryngologa, żeby ustalić przyczyny utrudnionego oddychania przez nos. Pewną trudność może sprawić zaobserwowanie przez rodzica przetrwałego typu połykania u dziecka, dlatego warto udać się do gabinetu stomatologicznego, gdzie lekarz z pewnością zauważy tę nieprawidłowość podczas rutynowego badania.
Należy przypomnieć, że wizyty w gabinecie stomatologicznym powinny odbywać się już od pojawienia się pierwszego ząbka. Dzieci w ciągu pierwszych 3.-4. lat życia połykają w sposób niemowlęcy, czyli w taki sposób, że język leży płasko w jamie ustnej, napiera na zęby lub wychodzi pomiędzy nie, a mięśnie ust napinają się. Jeżeli w odpowiednim momencie ten sposób połykania nie zostanie zastąpiony przez połykanie dojrzałe, czyli podczas którego język podnosi się do wałka dziąsłowego za górnymi zębami, szczęki są zwarte, a wargi nie zaciskają się, może wystąpić zgryz otwarty. Rodzice powinni zwrócić uwagę, czy przy połykaniu płyny nie wyciekają z jamy ustnej. Jeżeli potwierdzi się, że dziecko nadal połyka w sposób niemowlęcy, należy rozpocząć naukę połykania, prowadzoną przez specjalistę-logopedę, jednak podstawą do utrwalenia tej umiejętności jest codzienna praca w domu.
Kształtowanie prawidłowego połykania polega na unoszeniu języka za górne zęby, nauki połykania śliny i płynów w sposób dojrzały. Odnosząc się do przedłużonego ssania smoczka, istotny jest czas, kiedy dziecko powinno się z nim rozstać. Około 6.–7. miesiąca życia naturalna potrzeba ssania ulega osłabieniu.
Dodatkowo taki nawyk dużo trudniej zlikwidować, zatem smoczek to nie zawsze zły pomysł, niemniej konieczne jest pożegnanie się z nim w odpowiednim momencie.
Skuteczne metody leczenia wad zgryzu
Leczenie ortodontyczne zazwyczaj zaczyna się w wieku 5.–6. lat. Wówczas ortodonta posiada precyzyjne możliwości oceny predyspozycji do wystąpienia wady zgryzu. W pierwszej kolejności przeprowadza się dokładny wywiad, podczas którego rodzic zobowiązany jest do udzielenia odpowiedzi dotyczącej przebiegu okresu noworodkowego, chorób wieku dziecięcego, urazów, alergii, nawyków oraz leczenia logopedycznego lub laryngologicznego. Badanie obejmuje ocenę symetrii twarzy, profilu i pracy stawów skroniowo-żuchwowych oraz ocenę stanu uzębienia, błony śluzowej jamy ustnej, dziąseł, wędzidełek warg i języka oraz ślinianek. Istotna jest również ruchomość języka, napięcie warg, sposób pobierania powietrza i połykania. Analiza zgryzu daje możliwość ustalenia rozpoznania, określenia konieczności badań dodatkowych oraz zaplanowania przyszłego leczenia ortodontycznego. Warto zauważyć, że w obliczu rozpoznania wady zgryzu lub nieprawidłowości zębowych nie ma możliwości samoistnej korekty wady, a wczesne rozpoczęcie leczenia umożliwia szybsze i skuteczniejsze przywrócenie prawidłowego zgryzu. Koszt aparatu uzależniona jest od wielu czynników, począwszy od najbardziej prozaicznych, takich jak miasto lub konkretny gabinet do rodzaju zastosowanych zamków. Cena stałego aparatu ortodontycznego to około 1500–2000 zł za jeden łuk w przypadku zamków metalowych, 2000–3000 zł za łuk przy zastosowaniu zamków estetycznych oraz nawet 6000 zł za aparat lingwalny, czyli przyklejony od strony językowej zębów, dzięki temu jest zupełnie niewidoczny. Do ceny leczenia należy doliczyć koszt wizyt kontrolnych, które wynoszą od 100 do 300 zł i odbywają się zazwyczaj raz w miesiącu. Leczenie wad zgryzu u dzieci polega na stosowaniu kolorowych aparatów ruchomych – wyjmowanych, które powinny być użytkowane przez kilka godzin w ciągu dnia i całą noc przez około 12–16 miesięcy.
Aparat ortodontyczny u dzieci warto założyć przed ukończeniem 12. roku życia, ponieważ jest wówczas refundowany przez NFZ, i po tym okresie koszt wykonania aparatu ruchomego wynosi od 300 do 500 zł. Aparat ortodontyczny ruchomy powinien być rozkręcany przez rodzica zgodnie z harmonogramem, co jest warunkiem osiągnięcia zaplanowanego efektu leczenia.
Niektórych szkodliwych nawyków można oduczyć się przy pomocy specjalnych płytek przedsionkowych, a do leczenia służą jednoszczękowe aparaty do rozszerzania łuków i przemieszczania zębów lub aparaty dwuszczękowe do zmiany nieprawidłowej relacji szczęki do żuchwy.
W przypadku leczenia ortodontycznego dorosłych stosowane są aparaty ortodontyczne, służące do rozszerzenia łuków zębowych, np. Hyrax, a do szeregowania zębów służą zamki naklejane na zęby: metalowe lub kosmetyczne.
Jak wygląda zakładanie aparatu ortodontycznego krok po kroku?
Po pierwsze należy podkreślić, że założenie aparatu ortodontycznego jest możliwe jedynie wówczas, jeśli uprzednio wyleczono wszelkie ewentualne ubytki. Najczęściej lekarz ortodonta prosi także pacjenta o wykonanie RTG zębów (np. cefalometrycznego lub panoramicznego), żeby móc kompletnie ocenić ułożenie zębów.
Mocowanie aparatu rozpoczyna się dokładnym oczyszczeniu zębów specjalnym płynem o kwaśny pH. Następnie na pierwsze zęby trzonowe cementowane („przytwierdzane") są pierścienie ortodontyczne. Jest to rodzaj metalowej obręczy wokół zęba. Kolejny krok to przyklejenie zamków do powierzchni wargowej pozostałych zębów. Wykorzystuje się w tym celu specjalny klej i lampę polimeryzacyjną. Zamki ortodontyczne posiadają szczelinę, w którą wprowadzany jest metalowy łuk, utrzymywany w szczelinie zazwyczaj dzięki ligaturom, znanym jako gumki. Gumki mogą być kolorowe lub bezbarwne. Nie ma to znaczenia w kontekście ich właściwości, a wybór wariantu to kwestia jedynie estetyczna.
Po każdej wizycie, podczas której zmieniany jest łuk lub rozkręcana śruba, może pojawić się ból związany z przemieszczaniem zębów. Bywa, że pacjent przypadkowo zrzuca zamek, wtedy występuje konieczność przyspieszonej wizyty w celu przyklejenia zamka i analizy zaistniałego niepożądanego ruchu zęba. Początkowo po założeniu aparatu stałego, zamki ortodontyczne mogą kaleczyć błonę śluzową warg i policzków, tworząc bolesne afty. Wówczas pomocne są specjalne woski ortodontyczne do zaklejenia zamków i ochrony błony śluzowej warg. Najczęściej taki wosk można otrzymać od naszego ortodonty lub kupić w aptece lub sklepie internetowym.
Higiena jamy ustnej podczas leczenia ortodontycznego
W przypadku leczenia dzieci i dorosłych niezwykle ważnym elementem jest kwestia przetrzegania czystości zarówno jamy ustnej, jak i samego aparatu z użyciem produktów do higieny jamy ustnej z aparatem ortodontycznym. Chociaż korzystanie z nici dentystycznej w trakcie leczenia ortodontycznego wydaje się niemożliwe przez wzgląd na przylegający do zębów drut, tak przy odrobinie cierpliwości i precyzji, czyszczenie przestrzeni między zębami jest jednak możliwe. Dobrze jest kupić również tzw. szczoteczki/czyściki międzyzębowe, które z pewnością ułatwią mycie zębów w trudnodostępnych miejscach. Wybór szczoteczki do mycia zębów zależy od pacjenta. Nie ma konieczności rezygnowania ze szczoteczki elektrycznej lub sonicznej. Jedyne, o czym należy pamiętać, to że włókna takich urządzeń będą się szybciej zużywać.
Jak często odbywają się wizyty kontrolne podczas leczenia ortodontycznego?
Wizyty kontrolne odbywają się co 4.–8. tygodni podczas leczenia aparatem stałym oraz co 8.–10. tygodni z aparatem ruchomym. Ostatnim etapem leczenia jest stosowanie retencji, która gwarantuje utrzymanie uzyskanego efektu terapeutycznego. W przypadku leczenia dorosłych stosuje się wyjmowaną płytkę retencyjną lub naklejany retainer od strony językowej. Początkowo płytka powinna być noszona całodobowo przez około 4-5 tygodni, a przez kolejne 3 miesiące przez około 5 godzin dziennie i całą noc. Kolejne pół roku powinno stosować się płytkę na każdą noc, a po tym okresie co drugą noc. Nie należy zapominać o wizytach kontrolnych w gabinecie ortodontycznym na tym etapie leczenia, gdyż bez poprawnego leczenia retencyjnego efekty leczenia właściwego mogą zostać utracone. W przypadku leczenia i uzyskania ustawienia zębów w prawidłowym zgryzie u dzieci, jako retencję pacjent użytkuje dotychczasowy aparat tylko w nocy aż do czasu wymiany wszystkich zębów mlecznych na stałe. Warto zauważyć, że wady szkieletowe, których korekta polegała na zabiegu chirurgicznym, nie wymagają leczenia utrwalającego za pomocą retencji.