Skoki rozwojowe dziecka – z czego wynikają i jak sobie z nimi radzić?

Każdy skok to moment zdobywania kolejnych zdolności przez malucha, poprzedzony okresem nagłego „regresu”, kiedy to istotnie zmienia się zachowanie dziecka. Może być ono wtedy rozdrażnione, płaczliwe, niechętne do zabawy i wykorzystywania zdobytych już umiejętności, łaknące bliskości z rodzicami.

Czym są skoki rozwojowe dziecka? Czy pojawiają się u wszystkich niemowląt?

Okres noworodkowy i niemowlęcy jest w życiu dzieci bardzo intensywnym czasem, ponieważ ich rozwój jest wtedy najbardziej dynamiczny. Zdobywanie kolejnych umiejętności psychoruchowych jest sprawą indywidualną każdego malucha i uzależniony jest zarówno od czynników środowiskowych, jak i wrodzonych. Czas i kolejność ich pojawiania się można określić jedynie w przybliżeniu. Orientacyjny schemat rozwoju dziecka opisywany jest za pomocą tzw. kamieni milowych. 

Teoria skoków rozwojowych pojawiła się w latach 90. XX w., została stworzona i opisana przez holenderskiego biologa behawioralnego Franciscusa Plooija i jego żonę Hetty van de Rijt, antropolog i psycholog. W oparciu o swoje badania dotyczące młodych szympansów, przeprowadzili oni obserwacje rozwoju dzieci do 2. roku życia. Na ich podstawie wyodrębnili 10 skoków rozwojowych obejmujących pierwszych dwadzieścia miesięcy życia dziecka.

Jak rozpoznać skok rozwojowy?

W książce Hetty i Francisa „The Week Wonders” wyróżnione zostały następujące skoki rozwojowe:

4.–5. tydzień życia

Pierwszy krok rozwojowy następuje w 4.-5. tygodniu życia. Zdolność percepcji bodźców jest już większa niż przy urodzeniu, wzrok dziecka wyostrza się, jego mobilność wzrasta (potrafi odwracać głowę, trzymać rączki przed twarzą), rozpoznaje głos matki, zaczyna się też świadomie uśmiechać (jest to tzw. uśmiech społeczny) i jest bardziej zainteresowane otoczeniem – czas drzemek stopniowo skraca się, a okres aktywności wydłuża. Dźwięki, światło, zapachy, dotyk – wszystko staje się bardziej intensywne i dlatego może budzić strach i niepokój malucha. Bobas może być bardziej płaczliwy, mieć trudności z zasypianiem i potrzebować nieustannego bliskiego kontaktu z mamą – znajomy zapach, głos, dotyk, ciepło będą działać na niego kojąco i wyciszająco. 

Dowiedz się także, co oznacza termin High Need Baby.

8. tydzień życia

Drugi skok rozwojowy następuje ok. 8. tygodnia życia, na przełomie 2.-3. miesiąca. Określa się go jako „świat wzorów/wzorców”. Malec zaczyna rozpoznawać pewne schematy i kojarzyć powiązane ze sobą czynności (np. mama+fotel=karmienie). W dalszym ciągu rozwija się jego wzrok. Zaczyna interesować się różnymi wzorami, kształtami, fakturami (szczególnie kontrastowymi) – cieniami na ścianie, własnymi rączkami, zabawkami. Rozpoznaje twarz mamy i taty, uważnie obserwując ich mimikę, może mniej entuzjastycznie reagować na nowe twarze. Jest bardziej aktywny fizycznie – podnosi główkę, wymachuje rączkami i nóżkami, ćwicząc koordynację ruchową i rozwijając powoli kontrolę nad własnym ciałem, potrafi utrzymać także zabawki. Zaczyna wydawać określone dźwięki. 

U niektórych dzieci mogą pojawić się problemy ze snem lub z karmieniem – dziecko nie ssie butelki/piersi, jednak płacze przy ich odstawianiu. Karmienie w tym przypadku stanowi drugorzędny cel dla malucha – sam kontakt z butelką/piersią działa na nie uspokajająco. Dziecko w czasie kolejnego skoku rozwojowego może być marudne, potrzebować kontaktu z bliską osobą i wyciszenia. 

10.–12. tydzień życia

W kolejnym etapie rozwoju u niemowląt wzrasta ich zainteresowanie otoczeniem – zaczynają skupiać się na detalach (na różnicach w natężeniu dźwięków i światła, różnym tonie głosu). Świadomie zwracają się w kierunku interesującego ich dźwięku. Dziecko samo zaczyna modulować głos, piszcząc i głużąc, bawi się też, robiąc bąbelki ze śliny. Wyraźnie zauważalna zamiana zachodzi w rozwoju ruchowym – jego ruchy nabierają płynności, zaczyna odpychać się nóżkami, łapać przedmioty oburącz, wodzić wzrokiem za poruszającym się przedmiotem. 

Po drugim skoku rozwojowym niemowlęta stają się bardziej niezależne – mogą nie wymagać aż takiej uwagi, jak wcześniej, jednak wraz z nadejściem trzeciego skoku, zachowują się wprost przeciwnie. Stają się też bardziej nieśmiałe, ciche, częściej ssą kciuk lub smoczek. Innym znakiem nadchodzącego skoku jest całkowite zaburzenie dotychczasowego rytmu dnia – problemy ze snem (częste pobudki w nocy lub wcześnie rano, odmowa drzemek w ciągu dnia) oraz obniżenie apetytu. 

18.–20. tydzień życia

Czwarty skok to „świat wydarzeń” – dziecko zaczyna dostrzegać ciąg przyczynowo-skutkowy własnych działań: celowo potrząsa grzechotką, bo wie, że ta wyda dźwięk, zrzuca zabawki na podłogę, aby podniosła je mama, wyciąga rączki, aby je podnieść, bawi się w „akuku”. Jego mobilność wzrasta – zaczyna pełzać bądź raczkować, potrafi przekładać zabawkę z ręki do ręki, przewraca się z pleców na brzuch. Maluszek asekuruje się rączkami przed upadkiem do przodu w siadzie, umie wykonać płynnie kilka czynności następujących po sobie (np. sięgnięcie po zabawkę, przełożenie jej z ręki do ręki i włożenie do ust) lub płynnie powtarzać określone zadania (potrząsanie grzechotką, uderzanie w stół).

Zaczyna reagować na swoje imię, mówić ciągami sylab (mama, dada, baba), rozpoznaje swoje odbicie w lustrze, ma swoją ulubioną zabawkę, kocyk. W komunikacji z innymi zaczyna rozpoznawać krótkie słowa (nie, tak itp.), reaguje krzykiem, jeśli coś pójdzie nie po jego myśli. 

22.–26. tydzień życia 

Kolejny skok rozwojowy dotyczy wkraczania malucha w „świat związków”. Dziecko zaczyna dostrzegać dystans pomiędzy przedmiotami, osobami – pojawia się wówczas także lęk separacyjny. Niemowlę głośno protestuje, widząc oddalających się rodziców. Może być to bardzo uciążliwe dla opiekunów, ale właśnie w tym okresie malec potrzebuje dużej ilości wsparcia. Dziecko preferuje wtedy znane osoby, z bliskiego otoczenia, boi się obcych ludzi. W tym czasie bobas może także opierać się (dosłownie) i uciekać przed zmianą pieluchy (bo po prostu denerwuje go ta czynność). Jest to także czas wyrzynania się pierwszych mleczaków, co dodatkowo sprawia, że cały ten etap staje się dla wszystkich trudniejszy.

Dziecko nabywa nowych umiejętności: zwiększa się zdolność utrzymania balansu ciała, co przekłada się na umiejętność samodzielnego siedzenia, bujania się. Maluch znacznie szybciej raczkuje lub pełza. Część dzieci zaczyna wstawać, umie chwytać przedmioty położone powyżej głowy. Świetną zabawą staje się wyciąganie rzeczy z szafek, ściąganie skarpetek, rozwiązywanie sznurówek, turlanie piłki po podłodze. Zaczyna rozumieć, że przedmioty mogą mieć różne położenie (w środku, na zewnątrz, nad, pod). Rozpoznaje krótkie zdania (nie rób tego, zostań, chodź, zrób papa). Zaczyna naśladować dźwięki, np. odgłosy zwierząt, auta, odgłosy kichania. Potrafi kiwać głową na „tak” i „nie”. Bardzo interesujące stają się przedmioty typu pilot, smartfon.

Przeczytaj, jak można wspomagać naukę siadania u niemowlaka.

36.–40. tydzień życia

Objawami zwiastującymi kolejny skok będzie zmiana zachowania (napady złości, mniejsza żywotność, domaganie się ciągłej uwagi), gorszy apetyt i sen, większa potrzeba bliskości. Od około 37. tygodnia można zauważyć pierwsze „nowości”. Maluch nabiera umiejętności kategoryzacji – potrafi wychwycić pewne cechy wspólne dla przedmiotów, zwierząt czy osób i zaliczyć je do jednej grupy (np. samochodziki pomimo tego, że różnią się kolorami, wszystkie są autami; banan i marchewka to rzeczy do jedzenia itp.). Bada różne przedmioty i je porównuje. 

W tym okresie dziecko ma już całkiem dobrze wyćwiczone chwytanie rzeczy między kciukiem a palcem wskazującym (jest to tzw. chwyt pęsetkowy). Powoli zaczyna sobie radzić z lękiem separacyjnym, chętniej się tuli i daje buziaki, rodzą się w nim także nowe uczucia, tj. zazdrość czy „empatia” (reaguje płaczem, gdy płacze inne dziecko, przytula misia, który upadł). Rozwija się jego poczucie humoru, naśladuje inne osoby, potrafi je rozpoznać i nazwać (oczywiście na swój dziecięcy sposób). Maluch staje się bardziej czynny w zabawie – inicjuje różne znane aktywności, np. zabawę klockami, czytanie książeczki, a także zamienia się rolami z rodzicem (np. ukrywa się w zabawie w chowanego). 

41.–46. tydzień życia

41.–46. tydzień to wkraczanie w „świat sekwencji”. Maluch zaczyna zauważać, że aby osiągnąć zamierzony cel, musi wykonać pewną określoną sekwencję czynności, np. po naciśnięciu dzwonka do drzwi czeka i nasłuchuje, zanim kopnie piłkę próbuje się do niej zbliżyć. Zaczyna sam konstruować wieżę z klocków, wrzucać brudne ubrania do kosza na pranie – czasami mogą zdarzyć się jednak pomyłki i ubrania mogą wylądować w koszu na śmieci (chociaż „sekwencja” jest prawidłowa – podnieść i wrzucić). 

Dziecko podejmuje próby samodzielnego rozbierania się (np. zdejmowania skarpetek), zakładania butów, czesania włosów. Potrafi naśladować odgłosy zwierząt, coraz lepiej komunikuje się ze światem zewnętrznym (potrafi wyrazić odmowę słowem „nie”, zadowolenie, że coś mu smakuje – „mniam”, wskazuje kierunek, w którym chce się udać, potrafi także wskazać palcem przedmioty, osoby po usłyszeniu ich nazwy). Posługuje się (choć oczywiście jeszcze nieporadnie) łyżeczką, w trakcie posiłków częstuje swoim jedzeniem inne osoby, naśladuje ruchy innych osób w trakcie tańczenia. 

Skoki rozwojowe dziecka w 2. i 3. roku życia

Doskonale orientuje się w swojej najbliższej przestrzeni – wie, gdzie leżą przedmioty w domu i gdzie ich szukać, potrafi wskazać paluszkiem w kierunku ulubionego placu zabaw, poznaje swój dom. Zna przynależność rzeczy do określonych osób, zaczyna je też kolekcjonować, np. zabawki. Świetnie bawi się w układanie nieskomplikowanych puzzli, zaczyna rysować. Rozwija się też jego poczucie czasu – przypomina sobie, co wydarzyło się dzień wcześniej, pamięta o ulubionych programach w telewizji, o obietnicach rodziców. Rośnie jego zainteresowanie architekturą – buduje bardziej kompleksowe budowle z klocków, układa zabawkowe linie kolejowe. 

W zakresie rozwoju mowy maluch rozumie już większość rzeczy i potrafi komunikować się ze zrozumieniem z innymi. Zaczyna wymyślać własne zabawy. Jest bardzo aktywne ruchowo, doskonali precyzyjne ruchy, co widać m.in. przy zapinaniu guzików, rysowaniu. Zaczyna kontrolować swoje potrzeby fizjologiczne i zazwyczaj pod koniec 3. roku życia jest już odpieluchowane.

Czy to na pewno skok rozwojowy? Jak odróżnić go od problemów zdrowotnych?

Skok rozwojowy wiąże się ze zmianą zachowania dziecka – staje się ono bardziej płaczliwe, marudne, wymaga więcej uwagi i bliskości z rodzicem, a im jest młodsze, tym trudniej odróżnić, czy źródłem płaczu nie jest np. ból.

Postępująca regresja w zakresie psychomotorycznym także powinna skłonić rodziców do wizyty u pediatry, ponieważ może być objawem np. choroby metabolicznej i związanym z nią toksycznym uszkodzeniem układu nerwowego. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości ze strony rodziców, należy skierować się do pediatry, aby ten zbadał maluszka i ocenił rozwój dziecka.