Rzeżucha – właściwości zdrowotne, skład i sposoby stosowania

Rzeżucha, znana również jako pieprzyca siewna (Lepidium sativum), należy do rodziny kapustowatych (Brassicaceae). Inne popularne nazwy tej rośliny to rzeżucha siewna oraz rzeżucha ogrodowa.

Pochodzi z Egiptu i Azji Południowo-Zachodniej, jednak obecnie uprawiana jest na całym świecie jako warzywo liściaste. W środowisku naturalnym można ją spotkać m.in. w przydomowych ogrodach, przydrożnych zaroślach oraz w pobliżu torów kolejowych. Rośnie nawet na wysokościach do 2000 metrów n.p.m.

Lepidium sativum to jednoroczna, jadalna roślina zielna, osiągająca wysokość od 30 do 60 cm. Charakteryzuje się prostą, wzniesioną łodygą, która rozgałęzia się w górnej części. Roślina jest naga lub rzadko owłosiona.

Liście rzeżuchy mają zróżnicowaną budowę – mogą być całobrzegie lub pierzasto rozcięte, różnie klapowane, często z liniowymi segmentami. Górne liście mają obły, równowąski kształt, osiągają długość 2–3 cm, są gładkie na brzegach i pozbawione ogonka (liście siedzące). Z kolei dolne liście są pierzastodzielne i osadzone na długich ogonkach.

Rzeżucha wytwarza kwiatostany w formie gęstych gron – zarówno pachowych, jak i końcowych, o długości od 7 do 15 cm. Każde silnie rozgałęzione grono składa się z 20–40 pojedynczych, drobnych kwiatów o średnicy 2–3 mm, które mają biały lub jasnoróżowy kolor.

Owocem rzeżuchy jest spłaszczona łuszczynka o odwrotnie jajowatym lub szerokoeliptycznym kształcie, mierząca 4–6 mm długości i 3–5,5 mm szerokości, z charakterystycznymi skrzydełkowatymi brzegami. Zwykle zawiera dwa nasiona i ma jasnozielony lub żółtawy kolor.

Nasiona rzeżuchy są drobne, gładkie, owalne, barwy czerwono-brązowej, o wymiarach około 3 mm długości i 1 mm szerokości.

Właściwości prozdrowotne pieprzycy siewnej, znanej potocznie jako rzeżucha, są cenione od wieków. W systemie ajurwedyjskim przypisuje się jej działanie rozgrzewające, gorzkie, tonizujące i afrodyzjakalne.

W tradycyjnej medycynie napar z nasion rzeżuchy był stosowany w leczeniu przeziębienia z intensywnym kaszlem i dusznościami – wykazywał działanie wykrztuśne i dezynfekujące. Stosowano go także do płukania gardła i jamy ustnej w przypadku bólu i stanów zapalnych.

Rzeżucha znajdowała szerokie zastosowanie w problemach trawiennych: przy wzdęciach, zaparciach, powiększeniu wątroby i śledziony oraz niestrawności. W Indiach sproszkowane nasiona rzeżuchy podawano w celu łagodzenia nudności i zatrzymania biegunki.

W medycynie Bliskiego Wschodu uważano, że roślina zwiększa poziom żelaza, zwalcza anemię i osłabienie organizmu. Kompresy nasączane naparem z nasion wykorzystywano do leczenia zmian skórnych, m.in. trądu. Papkę z nasion i soku z cytryny aplikowano w celu wybielania przebarwień skórnych, takich jak piegi.

Ciepłe napary lub pasty z roztartych nasion rzeżuchy stosowano zewnętrznie na bóle reumatyczne, a także przy skręceniach i skaleczeniach. Rzeżuchę wykorzystywano również w leczeniu chorób bakteryjnych (np. czerwonki i kiły) oraz grzybiczych infekcji skóry.

Znana była także jako roślina wywołująca miesiączkę oraz poronienia, ze względu na zdolność do indukowania skurczów macicy. Po porodzie napar z nasion Lepidium sativum podawano kobietom w celu pobudzenia laktacji (działanie galaktagogiczne).

Wierzono również, że spożywanie nasion pieprzycy siewnej poprawia potencję, zwiększając jakość i ilość nasienia. W medycynie Unani nasiona i liście rzeżuchy wykorzystywano głównie jako środki moczopędne i przeciwreumatyczne.

Obecnie rzeżucha uznawana jest za funkcjonalny składnik diety i ceniona jako naturalne źródło witamin i minerałów. W wielu krajach stanowi dodatek do zdrowych napojów, koktajli czy mieszanek muesli.

Współczesne badania potwierdziły jej działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne. Regularne spożywanie rzeżuchy może zapobiegać chorobom związanym z zaburzeniami równowagi oksydacyjnej. Roślina wspiera również układ krążenia – dzięki właściwościom hipotensyjnym chroni przed nadciśnieniem tętniczym.

Dodatkowo wykazano, że pieprzyca siewna ma działanie hipolipemiczne, tzn. obniża poziom trójglicerydów i cholesterolu LDL, co czyni ją wartościowym elementem profilaktyki miażdżycy, prowadzącej m.in. do zawałów serca i udarów mózgu.

Jej gorzki smak pobudza wydzielanie soków trawiennych, co może być pomocne u osób starszych z brakiem apetytu oraz u pacjentów z zaparciami, spowolnionym pasażem jelit i wzdęciami.

Rzeżucha wykazuje także silne działanie przeciwdrobnoustrojowe – przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwpasożytnicze. Nasiona, dzięki wysokiej zawartości śluzów roślinnych, działają osłonowo na gardło i tchawicę, dlatego napary z nasion rzeżuchy są skuteczne przy kaszlu i przeziębieniu, a także jako naturalne wsparcie odporności.

Na obszarach Azji śluz z nasion rzeżuchy był wykorzystywany jako naturalny zamiennik tragakantu i gumy arabskiej.

Rzeżucha (Lepidium sativum) to roślina o wysokiej wartości biologicznej, będąca źródłem licznych związków aktywnych. Z jej surowca wyizolowano m.in.: glikozydy nasercowe, alkaloidy, fenole, flawonoidy, glikozydy kardiotoniczne, kumaryny, glukozynolany, węglowodany, białka i aminokwasy, substancje śluzowe, żywice, saponiny, sterole, garbniki, olejki eteryczne, triterpeny, a także kwas synapinowy i kwas moczowy.

Analizy ilościowe nasion rzeżuchy wykazały zawartość: białek (24,2±0,5%), lipidów (23,2±0,2%), węglowodanów (30,7±1,2%), błonnika (11,9±0,4%), alkaloidów (0,40%), flawonoidów (0,42%), saponin (2,8%), garbników (0,61%) oraz fenoli (0,004%). Zidentyfikowano w nich również dimeryczne alkaloidy imidazolowe (lepidyna B–F) oraz semilepidinozydy A i B. Glukozynolany obecne w nasionach to m.in. glukotropeolina i 2-fenyloetyloglukozynolan, natomiast w częściach nadziemnych: 2-etylobutyloglukozynolan, metyloglukozynolan, butyloglukozynolan i glukotropeolina.

Produkty takie jak mąka pełnoziarnista i otręby z nasion rzeżuchy dostarczają cennego błonnika pokarmowego oraz aminokwasów (m.in. kwas glutaminowy, leucyna, histydyna, treonina, arginina, walina, metionina, fenyloalanina, izoleucyna, lizyna, kwas asparaginowy, seryna, glicyna, alanina, tyrozyna i prolina) i kwasów tłuszczowych – w tym kwasu linolenowego, palmitynowego, stearynowego, oleinowego, linolowego, arachidowego i eikozaenowego. Nasiona te są także bogatym źródłem składników mineralnych: wapń (266,35 mg), miedź (5,73 mg), żelazo (8,31 mg), magnez (339,23 mg), mangan (2,00 mg), fosfor (608,63 mg), potas (1236,51 mg), sód (19,65 mg) i cynk (6,99 mg/100 g).

W ekstraktach etanolowych z Lepidium sativum zidentyfikowano związki fenolowe takie jak kemferol, kwas kumaroilochinowy, p-kumaroiloglikolowy oraz kawowy. Do izoflawonoidów zaliczono m.in. 5,6-dimetoksy-2',3'-metylenodioksy-7-C-β-d-glukopiranozyloizoflawon, 7-hydroksy-4',5,6-trimetoksyizoflawon i 7-hydroksy-5,6-dimetoksy-2',3'-metylenodioksyizoflawon. Kultura kalusa rzeżuchy dostarczała aż 36,76% g/g śluzu w suchej masie.

Rzeżucha w zaburzeniach trawiennych i przewodu pokarmowego

Tradycyjne zastosowanie rzeżuchy w leczeniu niestrawności oraz zaburzeń pracy jelit znajduje potwierdzenie w badaniach. Wysoka zawartość flawonoidów, fenoli i garbników warunkuje jej działanie przeciwbiegunkowe i spazmolityczne. Badania na zwierzętach wykazały, że metanolowy ekstrakt z nasion znacząco zmniejsza pasaż jelit, co jest efektem działania dawkozależnego. Mechanizm ten polega na zwiększeniu wchłaniania zwrotnego sodu i wody w jelicie oraz na hamowaniu perystaltyki.

Surowy ekstrakt z Lepidium sativum wykazuje działanie rozkurczowe poprzez aktywację kanałów potasowych, blokowanie receptorów muskarynowych i wapniowych oraz hamowanie fosfodiesterazy-5. Co więcej, związki czynne hamują wzrost bakterii Helicobacter pylori, istotnego czynnika ryzyka choroby wrzodowej żołądka.

Działanie przeciwastmatyczne

Rzeżucha wykazuje obiecujące właściwości przeciwastmatyczne. W badaniach na modelach zwierzęcych ekstrakt z nasion skutecznie hamował skurcz oskrzeli wywołany histaminą i acetylocholiną. Badanie kliniczne u pacjentów z astmą, którzy przyjmowali 1 g proszku z nasion trzy razy dziennie przez 4 tygodnie, wykazało poprawę kliniczną bez działań niepożądanych. Mechanizm rozszerzający oskrzela związany jest z działaniem antycholinergicznym oraz wpływem na receptory wapniowe i fosfodiesterazę, co potwierdza zasadność stosowania rzeżuchy w terapii astmy, przewlekłego zapalenia oskrzeli i uporczywego kaszlu.

Wpływ na układ sercowo-naczyniowy

Rzeżucha działa wielokierunkowo na układ krążenia. Wodne ekstrakty wykazują aktywność hipotensyjną, co wynika m.in. z działania moczopędnego – zwiększają filtrację kłębuszkową i wydalanie sodu, potasu oraz chlorków. Inne badania potwierdziły wpływ etanolowego ekstraktu na zwiększenie siły i częstotliwości skurczów izolowanego serca kota.

Ponadto rzeżucha korzystnie wpływa na profil lipidowy – obniża stężenie cholesterolu całkowitego i trójglicerydów. U szczurów na diecie wysokotłuszczowej ekstrakt rzeżuchy ograniczał zmiany zwyrodnieniowe w wątrobie, wykazując właściwości hepatoprotekcyjne.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Aktywność przeciwbakteryjna i przeciwgrzybicza rzeżuchy wynika z obecności związków takich jak alkaloidy i estry kwasów tłuszczowych. W badaniach in vitro ekstrakty z Lepidium sativum hamowały rozwój wielu patogenów, w tym: Salmonella typhi, Streptococcus pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus epidermidis, Escherichia coli, Bacillus subtilis, Proteus mirabilis, Streptococcus pyogenes, Staphylococcus aureus, Streptococcus faecalis oraz Klebsiella pneumoniae.

Ekstrakt metanolowy z nasion wykazywał skuteczność przeciwgrzybiczą wobec Aspergillus flavus, Aspergillus fumigatus, Candida albicans i Saccharomyces cerevisiae. Olej z nasion sprawdził się jako szerokospektralny środek mikrobiobójczy i środek wspomagający leczenie ran.

Potencjał przeciwbólowy i przeciwzapalny

Związki czynne rzeżuchy nadają jej właściwości przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe. W badaniu klinicznym u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów, codzienne przyjmowanie 6 g nasion rzeżuchy doprowadziło do znacznego złagodzenia objawów, takich jak: ból, obrzęk, sztywność, trzeszczenie, tkliwość oraz ograniczona ruchomość.

Aktualnie brak jest jednoznacznych danych określających bezpieczną, dzienną ilość rzeżuchy do spożycia. Nadziemne części tej rośliny są powszechnie spożywane jako warzywo i uznawane za bezpieczne w typowych ilościach kulinarnych. Nasiona rzeżuchy, według dostępnych danych, mogą być prawdopodobnie bezpieczne dla osób dorosłych w dawce do 3 gramów dziennie, przez okres nieprzekraczający 4 tygodni.

Z uwagi na brak wystarczających informacji dotyczących bezpieczeństwa, nie zaleca się spożywania dużych ilości rzeżuchy w okresie ciąży oraz w czasie karmienia piersią.

Ze względu na właściwości hipoglikemiczne, przeciwzakrzepowe oraz przeciwpłytkowe Lepidium sativum, zaleca się przerwanie spożycia rzeżuchy co najmniej 2 tygodnie przed planowaną operacją.

Osoby z rozpoznaną hipokaliemią powinny zachować szczególną ostrożność, gdyż spożywanie rzeżuchy może zwiększać ryzyko niedoboru potasu we krwi.

Jak siać rzeżuchę – prosty sposób uprawy w domu

Aby wyhodować rzeżuchę, przygotuj płaskie naczynie, wyłóż je warstwą waty lub ligniny, a następnie gęsto rozsyp nasiona. Całość należy delikatnie zwilżyć wodą i codziennie podlewać niewielką ilością wody. Po około 7–10 dniach rzeżucha będzie gotowa do spożycia. Świeże listki doskonale sprawdzają się jako dodatek do kanapek, sałatek czy twarożku.

Zastosowanie nasion rzeżuchy w kuchni i domowej apteczce

Nasiona rzeżuchy mogą być spożywane na surowo – jako składnik koktajli, owsianek, zup czy sałatek. Po zalaniu gorącą wodą można z nich przygotować napar, który w tradycyjnym ziołolecznictwie stosowany jest podczas przeziębienia. Tak przygotowany napar może również posłużyć do nasączania kompresów, które przykłada się na miejsca skręceń, bóle mięśniowe oraz zmiany skórne.

Dodatkowo napar z nasion rzeżuchy, po wymieszaniu z miodem i sokiem z cytryny, może być wykorzystywany jako naturalny tonik rozjaśniający piegi i przebarwienia.

Domowe kosmetyki z rzeżuchy – przepisy DIY

Płukanka do włosów przeciw wypadaniu:

Pół szklanki świeżej rzeżuchy zalej 200 ml letniej wody, gotuj na wolnym ogniu przez 10 minut, a następnie odcedź. Powstały odwar stosuj jako płukankę do skóry głowy.

Tonizujący sok do skóry głowy:

Zmiksuj świeżą rzeżuchę z niewielką ilością wody. Uzyskanym sokiem nacieraj skórę głowy, pozostaw na kilka minut, po czym umyj włosy szamponem.

Maseczka ujędrniająca do twarzy:

Posiekane listki rzeżuchy wymieszaj z naturalnym jogurtem, żółtkiem jaja i odrobiną miodu. Nałóż papkę na twarz na około 20 minut, a następnie spłucz letnią wodą.

Kuracja oczyszczająca organizm:

Sok ze świeżych nadziemnych części rzeżuchy można spożywać na czczo w ramach detoksykacyjnej kuracji oczyszczającej.

Spożywanie dużych ilości rzeżuchy może prowadzić do obniżenia poziomu potasu we krwi. Efekt ten może się nasilać przy jednoczesnym stosowaniu leków moczopędnych, takich jak:

• Hydrochlorotiazyd, indapamid (diuretyki tiazydowe),

• Furosemid, torasemid, kwas etakrynowy (diuretyki pętlowe).

Takie połączenie zwiększa ryzyko wystąpienia hipokalemii, czyli niedoboru potasu, który może objawiać się skurczami mięśni, osłabieniem, zaburzeniami rytmu serca.

Składniki czynne rzeżuchy mogą zmniejszać procesy metabolizmu wątrobowego teofiliny, co potencjalnie zwiększa ryzyko wystąpienia działań niepożądanych leku.   

Rzeżucha a ciśnienie tętnicze

Rzeżucha wykazuje właściwości obniżające ciśnienie krwi. Osoby stosujące leki hipotensyjne powinny zachować ostrożność, ponieważ równoczesne spożywanie dużych ilości rzeżuchy może prowadzić do nadmiernego spadku ciśnienia. Objawia się to m.in. osłabieniem, sennością, zawrotami głowy, bólem głowy, szumami usznymi lub omdleniami.

Działanie hipoglikemiczne rzeżuchy

Roślina ta może obniżać poziom glukozy we krwi. Osoby przyjmujące leki przeciwcukrzycowe (np. metforminę, insulinę) powinny unikać łączenia ich z dużą ilością rzeżuchy, ponieważ może dojść do hipoglikemii. Objawy niedocukrzenia to m.in. nadmierna potliwość, drżenie rąk, ból głowy, kołatanie serca oraz zaburzenia koncentracji.

Interakcja z litem

Rzeżucha posiada działanie moczopędne, dlatego może wpływać na wydalanie litu, leku stosowanego m.in. w leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej. Spożywanie dużych ilości rzeżuchy może zwiększyć stężenie litu we krwi, co wiąże się z ryzykiem jego toksyczności i nasilenia działań niepożądanych.

Rzeżucha a leki przeciwzakrzepowe i przeciwpłytkowe

Związki zawarte w rzeżusze mogą nasilać działanie leków hamujących agregację płytek krwi i przeciwzakrzepowych, co zwiększa ryzyko krwawień i powstawania siniaków. Do leków przeciwpłytkowych należą kwas acetylosalicylowy, klopidogrel,tiklopidyna, prasugrel, tikagrelol. Do leków przeciwzakrzepowych zalicza się warfarynę, acenokumarol, apiksaban, rywaroksaban, fondaparynuks, sulodeksyd, dabitagran oraz heparyny drobnocząsteczkowe (nadroparyna, enoksaparyna, dalteparyna). 

Spożywanie dużej ilości rzeżuchy podczas terapii fenytoiną (środek przeciwdrgawkowy i przeciwarytmiczny) może spowodować wzrost stężenia leku we krwi i nasilenie jego działań niepożądanych. 

Przyjmowanie dużych ilości rzeżuchy podczas terapii sildenafilem (stosowany m.in. w leczeniu zaburzeń erekcji) może zmniejszać ilość leku we krwi. Skutkuje to ryzykiem nieskuteczności leku. 

Nadziemne części rzeżuchy są powszechnie spożywane jako warzywo. Mimo to brakuje wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania tej rośliny w celach leczniczych lub w dużych ilościach.

Spożywanie nadmiernych ilości rzeżuchy może prowadzić do dolegliwości żołądkowo-jelitowych, takich jak rozstrój żołądka, nudności czy biegunka. Roślina ta zwiększa produkcję soków trawiennych, co może nasilić objawy u osób cierpiących na chorobę wrzodową żołądka lub dwunastnicy.

W badaniach na zwierzętach wykazano, że pojedyncze dawki etanolowego ekstraktu z nasion rzeżuchy (0,5–3,0 g/kg masy ciała) nie powodowały działań niepożądanych u myszy. Jednak inne badania wykazały, że podawanie wodnej zawiesiny proszku nasion rzeżuchy może prowadzić do zmian w wątrobie szczurów – m.in. przekrwienia naczyń krwionośnych, obrzęków okołonaczyniowych, zwłóknienia oraz wzrostu poziomu enzymów wątrobowych. Zaobserwowano również proliferację przewodów żółciowych.

W badaniu klinicznym z udziałem pacjentów z astmą, stosowanie 1 g sproszkowanych nasion rzeżuchy trzy razy dziennie przez okres czterech tygodni nie wywołało skutków ubocznych.

Warto również podkreślić, że w tradycyjnej medycynie niektórych krajów azjatyckich rzeżucha była stosowana jako środek poronny. Związki czynne zawarte w roślinie mogą stymulować skurcze macicy, co w skrajnych przypadkach może prowadzić do samoistnego poronienia.

Z uwagi na powyższe właściwości, kobiety w ciąży powinny unikać spożywania dużych ilości rzeżuchy oraz wszelkich preparatów zawierających jej ekstrakty.