Pelargonia afrykańska – właściwości lecznicze i zastosowanie

Prozdrowotne właściwości pelargonii afrykańskiej zostały odkryte przez mieszkańców Afryki Południowej, którzy czerpali z nich na długo przed rozpowszechnieniem rośliny w Europie. Roślina trafiła na Stary Kontynent początkiem XX wieku, gdzie była wykorzystywana do leczenia panującej w Europie gruźlicy. W tradycyjnym ziołolecznictwie plemiona afrykańskie stosowały pelargonię w razie infekcji z towarzyszącym kaszlem, katarem i gorączką. Poza tym, korzeń był podawany osobom cierpiącym na bóle brzucha i biegunkę. Kobiety wypijały odwar z korzenia w razie dokuczliwych bóli menstruacyjnych. Poza użytkiem wewnętrznym, roślinę stosowano również na trudno gojące się zmiany skórne (zadrapania, miejsca po ugryzieniach i ukąszeniach, wypryski) oraz do podmywania zainfekowanych miejsc intymnych.

Wyniki doświadczeń potwierdziły, że pelargonia afrykańska jest prawdziwą skarbnicą związków o właściwościach prozdrowotnych. Surowcem leczniczym opisanym w Farmakopei Europejskiej oraz Farmakopei Polskiej jest korzeń pelargonii afrykańskiej Pelargonii radix. Obecnie w polskich aptekach można nabyć leki zawierające suchy wyciąg z korzenia rośliny Pelargonii radicis extractum siccum. Są to roślinne produkty lecznicze w postaci tabletek lub płynu doustnego stosowane do krótkotrwałego zwalczania objawów przeziębienia tj. kataru, kaszlu. Leki z pelargonią afrykańską są przeznaczone dla dzieci od 6 roku życia, młodzieży i osób dorosłych. Należy jednak pamiętać o wizycie u lekarza, jeśli męczące objawy infekcji nie ustępują i utrzymują się powyżej 7 dni. Poza lekami na rynku istnieje duża liczba suplementów diety bazujących na właściwościach prozdrowotnych rośliny. Znaczna część tych produktów służy do wspierania odporności w sezonie nasilonych infekcji dróg oddechowych. Wyciąg z korzenia pelargonii afrykańskiej znajdziemy w syropach, tabletkach do ssania, sprejach do gardła i nosa. Korzeń umkhuhlane można zakupić również w sklepach zielarskich w postaci ciętej lub zmielonej. Spożywa się go po wymieszaniu z niewielką ilością gorącej wody.  Roślina wspiera zdrowie górnych dróg oddechowych m.in. dzięki zawartości związków o właściwościach przeciwbakteryjnych, przeciwwirusowych i immunostymulujących. Zawarte w pelargonii afrykańskiej kumaryny i ich pochodne, kwasy organiczne, fitosterole, katechiny i galokatechiny oraz proantocyjanidyny warunkują jej działanie przeciwwirusowe m.in. wobec wirusa grypy, koronawirusa, wirusa RSV czy wirusa opryszczki oraz przeciwbakteryjne. W suplementach diety pelargonia afrykańska często łączona jest z innymi ziołami korzystnie wpływającymi na stan dróg oddechowych tj. lipą, prawoślazem, porostem islandzkim, czarnym bzem czy dziewanną wielokwiatową.  

Pelargonia afrykańska Pelargonium sidoides to wieloletnia roślina należąca do rodziny bodziszkowatych Geraniaceae. Bywa określana afrykańskim korzeniem Umckaloabo, co w tłumaczeniu na język polski brzmi „ostry kaszel”. Inne funkcjonujące nazwy to geranium afrykańskie i pelargonia przylądkowa. Opisywany gatunek pelargonii występuje na terenach Afryki Południowej (Republika Południowej Afryki, Lesotho, Eswatini). Pelargonię afrykańską można spotkać na trawiastych i/lub kamienistych obszarach znajdujących się na wysokości do 2300 m. n.p.m.  Najczęściej wyrasta na użytkach zielonych lub skalistych zboczach, gdzie tworzy zarośla razem z innymi krzewami i drzewami. Rośnie również często wzdłuż cieków wodnych, choć doskonale radzi sobie z niskim poziomem wilgoci w glebie. Pelargonia afrykańska ma postać rozetkowego, karłowatego krzewu dorastającego do 50 cm wysokości. System korzeniowy Pelargonium sidoides jest silnie rozwinięty, co pozwala jej przetrwać w czasie suszy. Korzenie mają grubość od 1 do 3,5 cm i są podzielone na odcinki krótkie, długie i bulwiaste. W dojrzałych egzemplarzach mają barwę czerwonobrązową i pokrywa je gruba warstwa kory. Roślina posiada sercowate liście o średnicy dochodzącej do 90 mm. Wierzchołek blaszki liściowej jest zaokrąglony, nasada natomiast sercowata. Na brzegach liści znajduje się drobne ząbkowanie. Górna powierzchnia liści jest srebrzystozielona i pokryta gęstym owłosieniem. Na spodniej stronie widoczne jest wyraźne żyłkowanie. Ogonki liściowe są pokaźne i mają długość między 70 a 250 mm. Roślina kwitnie przez cały rok, ale szczyt kwitnienia obserwuje się w miesiącach od października do stycznia. Drobne kwiaty pelargonii są zebrane w kwiatostany złożone z 2 do 4 pseudo baldachimów (każdy składający się z 5 do 14 kwiatów). Korona kwiatowa jest zbudowana z pięciu płatków w kolorze ciemnofioletowym (niemal czarnym). Dwa "tylne" płatki mają wstążkowaty kształt i wymiary 12- 14 mm x 2- 3 mm. Trzy "przednie" płatki to jajowate struktury (10- 14 mm x 2,0- 3,5 mm). Owoc pelargonii afrykańskiej to rozłupnia.

Surowcem leczniczym pozyskiwanym z pelargonii afrykańskiej jest korzeń rośliny Pelargonii radix. Właściwości prozdrowotne surowca wynikają przede wszystkim z wysokiej zawartości kumaryn i ich pochodnych. Z korzenia wyizolowano m.in. umckalinę, fraksetynę i izofraksetynę, skopoletynę, artelinę, 5,6.7-trimetoksykumarynę,
6,8-dihydroksy-7-metoksykumarynę, 6,8-dihydroksy-5,7-dimetoksykumarynę, 7-siarczan-5-6-dimetoksykumaryny, fraksynę i  7-α-glukozyd umckaliny. Poza kumarynami korzeń obfituje w kwasy fenolowe m.in. kwas p- kumarowy, kwas kawowy, kwas galusowy i kwas chlorogenowy i flawonoidy. W pelargonii obecne są proantocyjanidyny z grupy pochodnych epigallokatechiny oraz gallokatechiny, a także fitosterole tj. kwas α-linolenowy, kwas linolowy, kwas oleinowy. Część nadziemna rośliny jest źródłem olejku eterycznego z którego wyizolowano ponad 100 składników. Prawie 60% stanowiły seskwiterpeny (około 60%, głównie kariofilen i epoksyd kariofilenu), monoterpeny (16%) i fenylopropanoidy (9%, m.in. metyloeugenol i elemycyna).

Związki czynne Pelargonium sidoides powodują zwiększenie ruchliwości rzęsek komórek wyściełających drogi oddechowe, co potencjalnie powinno przyspieszać proces oczyszczania powietrza z bakterii i zanieczyszczeń. Podwyższenie parametru częstotliwość uderzeń rzęsek CBF udowodniony dotychczas w warunkach in vitro, przyczynia się do korzystnego działania ekstraktów z rośliny w chorobach infekcyjnych z gęstą, zalegającą wydzieliną (zapalenie oskrzeli, zapalenie zatok).

Tradycyjnie pelargonia afrykańska była stosowana niegdyś jako środek przeciwgruźliczy. Badania wykazały, że ekstrakty z rośliny mają umiarkowane działanie przeciwprątkowe wobec Mycobacterium tuberculosis, a ich skuteczność w leczeniu gruźlicy wynika przede wszystkim z działania stymulującego na układ odpornościowy.  Potencjał przeciwprątkowy wykazano m.in. dla nienasyconych kwasów tłuszczowych obecnych w korzeniu pelargonii (m.in. kwasu oleinowego i kwasu linolowego).

W przeprowadzonych do tej pory badaniach ekstrakty z rośliny ograniczały wzrost wielu patogenów wywołujących infekcje dróg oddechowych m.in. bakterii Streptococcus, Stapyhlococcus, Neisseriae spp, Moraxella catarrhalis i Haemophilus influenza. Mechanizm działania przeciwbakteryjnego pelargonii afrykańskiej jest złożony i wynika m.in. z silnego zahamowania adhezji patogenów do żywych komórek nabłonkowych gospodarza. Za to działanie odpowiadają zawarte w korzeniu pelargonii proantocyjanidyny. Ważne, aby preparaty z pelargonią były podawane już przy pierwszych objawach infekcji.

Większość chorób dróg oddechowych jest wywoływana przez wirusy. Co istotne, badania in vitro wykazały wyraźne działanie cytotoksyczne ekstraktu z korzenia pelargonii wobec różnego rodzaju wirusów m.in. wirusa grypy sezonowej A (H1N1, H3N2), syncytialnego wirusa oddechowego RSV, ludzkiego koronawirusa, wirusa paragrypy i wirusa Coxsackie. Do tej pory nie ustalono dokładnego mechanizmu hamowania wirusów, wiadomo jednak że pelargonia afrykańska zwiększa aktywność komórek NK (Natural Killer) odpowiadających m.in. za eliminację komórek zainfekowanych przez wirusy. W badaniach na komórkach in vitro ekstrakt z korzenia pelargonii hamował enzym neuraminidazę, która umożliwia wirusowi opuszczenie zainfekowanej komórki przez rozkład błony komórkowej gospodarza. Dodatkowo związki czynne rośliny blokują hemaglutyninę, czyli glikoproteinę odpowiedzialną za przyłączenie cząsteczki wirusa do powierzchni komórek. Dodatkowo związki czynne rośliny (m.in. polifenole) mają hamować proces replikacji materiału genetycznego wirusów.

Przeciwzakaźne działanie pelargonii afrykańskiej wynika w dużej mierze z jej zdolności do stymulacji nieswoistego układu odpornościowego człowieka. W doświadczeniach in vitro ekstrakt z rośliny zwiększał ilość komórek fagocytujących, odpowiedzialnych za wchłanianie patogenów (w sposób zależnych od stężenia) oraz podnosił ich aktywność fagocytarną. Pelargonia zwiększa ilość tlenku azotu NO wytwarzanego przez makrofagi, który jest silnie toksyczną cząsteczką efektorową uszkadzającą patogeny. Poza tym roślina podnosi poziom białka TNF (czynnik martwicy nowotworów) wytwarzanego przez cytokiny i odpowiedzialnego za wzrost aktynośći m.in. limfocytów, a także zwiększa wytwarzanie wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych interleukin (m.in. interleukiny IL-1 i IL-12), czyli cytokin o właściwościach aktywujących układ odpornościowy i pobudzających dojrzewanie limfocytów T.

W aptekach dostępne są preparaty z pelargonią afrykańską o statusie produktów leczniczych i/lub wyrobów medycznych. Mają postać wygodnych do stosowania tabletek rozpadających się w jamie ustnej, tabletek powlekanych oraz płynu doustnego. Są przeznaczone dla dzieci powyżej 6 roku życia i osób dorosłych. Powinno przyjmować się je w razie występowania objawów przeziębienia, jednak nie dłużej niż 7 dni bez konsultacji z lekarzem.

Zwykle stosowana dawka pelargonii to 20 mg suchego wyciągu z korzenia przyjmowana 2 do 3 razy dziennie.

Na rynku dostępny jest także spray do nosa z wyciągiem uzyskanym z korzeni Pelargonium sidoides polecany w razie nieżytu błony śluzowej nosa i zatok obocznych nosa.

Pelargonia afrykańska stanowi składnik wielu suplementów diety wzmacniających odporność w okresach zwiększonej zapadalności na infekcje dróg oddechowych. Preparaty te mają postać płynów doustnych, syropów, kropli, tabletek, kapsułek, pastylek do ssania. Suplementy są przeznaczone do użycia nawet od 6 miesiąca życia (postać kropli), a także dla starszych dzieci i  osób dorosłych.

Z suszonego korzenia pelargonii afrykańskiej można sporządzać:

• napar – łyżeczkę surowca należy zalać 200 ml wrzącej wody i zaparzać ok. 20 minut pod przykryciem; tak sporządzony napar wypija się 2- 3 razy w ciągu dnia;
• nalewkę – pocięty/ zmielony surowiec zalewa się alkoholem 11% w proporcji 1:8; maceracja korzenia powinna trwać przez okres 1- 2 tygodni; po tym czasie gotową nalewkę należy przefiltrować; zwyczajowo stosuje się 3 razy dziennie po 5 ml nalewki (po rozcieńczeniu w niewielkiej ilości wody);

Pelargonii afrykańskiej nie powinny stosować kobiety w ciąży i matki karmiące piersią ze względu na brak badań.

Nie należy stosować preparatów z pelargonią afrykańską w tracie kuracji lekami immunosupresyjnymi, które są przyjmowane w celu zahamowania odpowiedzi układu immunologicznego. Do tej grupy zalicza się inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus cyklosporyna), cyklostatyki (cyklofosfamid, azatiopryna), inhibitory kinazy serynowo- treoninowej (sirolimus, ewerolimus), przeciwciała monoklonalne (abciksimab, basiliksimab), glikokortykosteroidy (metyloprednizolon, prednizon, przednizolon, triamcynolon) oraz inne substancje (mykofenolan mofetilu, mykofenolan sodu). Roślina ma działanie immunostymulujące i może osłabiać efekt przyjmowania leków immunosupresyjnych.

Leki przeciwzakrzepowe i/lub przeciwpłytkowe mogą wchodzić w interakcję z pelargonią afrykańską. Zwiększa się w ten sposób ryzyko wystąpienia krwawień (np. z nosa, dziąseł), siniaków i krwawych wybroczyn na skórze. Do leków przeciwpłytkowych należy m.in. kwas acetylosalicylowy, klopidogrel, tiklopidyna, prasugrel. Powszechnie stosowane leki przeciwzakrzepowe to antagoniści witaminy K (warfaryna, acenokumarol), heparyny drobnocząsteczkowe (nadroparyna, enoksaparyna, dalteparyna), leki z grupy Inhibitorów czynnika Xa (rywaroksaban, apiksaban, fondaparynuks, sulodeksyd) oraz inhibitor trombiny (dabitagran). Rośliny o właściwościach rozrzedzających krew to miłorząb japoński, czosnek, cebula, imbir, nostrzyk żółty.

Do działań niepożądanych mogących pojawić się w czasie przyjmowania pelargonii afrykańskiej należą zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (biegunka, ból w nadbrzuszu, nudności, wymioty, utrudnione połykanie), reakcje alergiczne oraz łagodne krwawienia z dziąseł lub nosa. Działania te występują jednak bardzo rzadko. Odnotowano przypadki uszkodzeń wątroby pod wpływem preparatów z Pelargonium sidoides jednak częstość występowania tego skutku ubocznego jest nieznana.