Kwasica metaboliczna – przyczyny, objawy i diagnostyka. Jak leczyć kwasicę metaboliczną?

Wiele słyszymy o tym, jak wielką wagę ma utrzymywanie odpowiedniego pH w jamie ustnej. Niewiele osób zdaje sobie jednak sprawę z tego, jak ważne jest utrzymywanie prawidłowego pH całego organizmu. Gdy nadmiernie spadnie, dochodzi do zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej organizmu oraz do kwasicy metabolicznej. 

Co to jest kwasica metaboliczna? 

Do niepokojącego obniżenia pH dochodzi, gdy równowaga chemiczna kwasów i zasad zostaje zaburzona. Informacji o tym dostarczy badanie gazometryczne.  

W utrzymaniu stałości kwasowo-zasadowej organizm kieruje się następującymi zasadami: 

• zasada obojętności elektrycznej płynów ustrojowych – suma stężeń kationów (ładunków dodatnich) równa się sumie stężeń anionów (ładunków ujemnych); 
• zasada izojonii – stężenia jonów powinny być stałe; 
• zasada izoosmolalności – ciśnienia osmotyczne we wszystkich przestrzeniach wodnych organizmu mają taką samą wartość. 

Za utrzymanie stałej prawidłowej wartości pH są odpowiedzialne głównie płuca i nerki. W przypadku obniżenia jego wartości jako pierwsze odpowiadają płuca – liczba i głębokość oddechów się zwiększają (organizm próbuje usunąć nadmiar dwutlenku węgla), w wyniku czego traci substrat do produkcji kwasu węglowego (wartość pH, zamiast dalej spadać, ulega stabilizacji, a następnie unormowaniu).

Jeśli samo zwiększenie liczby oddechów nie wystarczy, z pomocą przychodzą nerki, które w sposób długotrwały zwiększają wydalanie kwasów z moczem, jednocześnie zwiększając odzyskiwanie substancji o charakterze zasadowym. 

Objawy kwasicy metabolicznej 

Jednym z głównych objawów kwasicy metabolicznej jest wspomniana już zwiększona liczba i głębokość oddechów, przypominająca oddech gonionego psa. W terminologii medycznej taki sposób oddychania zwany jest oddechem Kussmaula. Większość objawów występujących w kwasicy zależy od głównej przyczyny jej wystąpienia. Ból i zawroty głowy, uczucie splątania, nudności, wymioty, ból brzucha, zaburzenia równowagi, zaburzenia świadomości, a nawet śpiączka będą odpowiadać zatruciu: alkoholem etylowym, metylowym (charakterystyczne zaburzenia widzenia) lub glikolem etylenowym.

Objawami uniwersalnymi dla powyższych, występującymi także w przypadku przewlekłej lub ostrej niewydolności nerek i ciężkiej długotrwałej biegunki, będą zaburzenia elektrolitowe (głównie hiperkaliemia, czyli wzrost stężenia potasu we krwi) prowadzące do zaburzeń pracy serca.

Innymi symptomami towarzyszącymi kwasicy metabolicznej, jednak o mniejszym znaczeniu diagnostycznym, mogą być: zmęczenie, obniżony apetyt, ogólne złe samopoczucie, zdezorientowanie. 

Przyczyny kwasicy metabolicznej 

Przewaga substancji kwasowych w organizmie może być rezultatem źle zbilansowanej i nagle zmienionej diety. Chociaż nie tylko odżywianie stanowi tutaj problem – do zaburzenia w gospodarce kwasowo-zasadowej organizmu może dochodzić również w przebiegu chorób przewlekłych, takich jak cukrzyca typu 1 (źle kontrolowana prowadzi do kwasicy ketonowej), cukrzyca typu 2 (nieprawidłowe odżywianie prowadzi do zespołu hiperglikemiczno-hiperosmolalnego), choroby cewek nerkowych i nerek (dochodzi do znacznych zaburzeń jonowych, utrudnionego wydalania substancji kwasowych i reabsorpcji – odzyskiwania – substancji zasadowych).

Inną przyczyną kwasicy metabolicznej są zatrucia: alkoholem etylowym, metylowym, a także glikolem etylenowym i salicylanami. Znacząco zwiększają one dostępność substancji kwasowych w ustroju.

U dorosłych i dzieci biegunka występująca od dłuższego czasu (spowodowana np. nadużywaniem leków przeczyszczających) może doprowadzić do utraty wodorowęglanów stabilizujących fizjologicznie kwasy w przewodzie pokarmowym.

Rozpoznanie kwasicy metabolicznej – badania

W jaki sposób się dowiedzieć, czy występujące objawy wiązać z kwasicą metaboliczną? Niezbędne w tej sytuacji będzie badanie laboratoryjne zwane gazometrią. Najdokładniejszych wyników dostarcza wykonywana z krwi tętniczej (krew pobrana z ręki lub uda), nieco mniej dokładne uzyskuje się przy pobraniu z naczyń włośniczkowych (palca bądź płatka ucha).

Gazometria umożliwia ocenę m.in. pH krwi, ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla, stężenia wodorowęglanów w osoczu, dzięki którym lekarz, biorąc pod uwagę całość obrazu klinicznego oraz dalsze badania różnicujące, np. badanie ogólne moczu, badanie poziomu cukru we krwi, będzie mógł określić przyczynę powstania zaburzeń i bez zwłoki rozpocząć odpowiednie leczenie.  

Leczenie kwasicy metabolicznej 

Niestety, kwasicy metabolicznej nie leczy się łatwo. Diety będą pomocne w przypadku chorych na cukrzycę lub z występującymi biegunkami. Warto ograniczyć produkty, które mogą mieć niekorzystny wpływ na równowagę kwasowo-zasadową: sery, jajka, słodycze, masło, ryż, kaszę jęczmienną, ziemniaki, kawę. W innych sytuacjach konieczne jest specjalistyczne leczenie i wykonanie dodatkowych badań potwierdzających konkretną przyczynę zwiększonej ilości kwasów w organizmie: pomiar glikemii, stężenie etanolu we krwi, ocena funkcji nerek. Niezbędna jest konsultacja z lekarzem. Diety w ciężkich przypadkach nie pomogą ustabilizować gospodarki kwasowo-zasadowej, ponieważ zaburzenia te często wynikają z innych chorób współistniejących i są raczej ich objawem.  

W przypadku zatruć, zaburzeń spowodowanych zwiększonym poziomem cukru we krwi czy biegunek priorytetem będzie dożylne nawodnienie. Podczas zatrucia metanolem, glikolem etylenowym bez odtrutki (w postaci dobrze dobranych proporcji alkoholu etylowego) szanse na ustabilizowanie są znikome. W ciężkich postaciach kwasicy metabolicznej, zwłaszcza wynikających z uszkodzenia nerek, niezbędne mogą okazać się dializy.