Rehabilitacja po udarze – jakie są zasady rehabilitacji poudarowej? Kiedy zacząć ćwiczenia po udarze mózgu?

Rehabilitacja po udarze – czym jest udar mózgu? Rodzaje udarów

Udar to nagłe pojawienie się objawów ogniskowego uszkodzenia mózgu o zróżnicowanej rozległości. Może mu towarzyszyć utrata świadomości wywołana krwotokiem mózgowym, zakrzepem lub zatorem tętnic mózgowych. Objawy kliniczne są uzależnione od wielkości i miejsca uszkodzenia.

Czynniki ryzyka podzielono na modyfikowalne i niemodyfikowalne. Wśród tych pierwszych można wyróżnić kilka głównych, są to: cukrzyca, otyłość, nadciśnienie tętnicze, nikotynizm, choroby serca, brak aktywności fizycznej. Czynniki niemodyfikowalne to: wiek powyżej 55 lat, płeć męska oraz predyspozycje genetyczne – uwarunkowane schorzenia i zespoły predysponujące do stanów zakrzepowych. Najpowszechniejszym kryterium podziału udarów jest patomechanizm ich powstawania. Dzielimy je na niedokrwienne – najliczniejsze, bo aż 80%, oraz krwotoczne – 20% przypadków. 

Udar niedokrwienny jest wywołany nagłym zablokowaniem dopływu krwi do mózgu. Spowodowany przez zakrzepicę, naczynioskurcz, zator tętnicy mózgowej lub miejscową niewydolność krążenia w mózgu. Ze względu na pewne podobieństwa w patomechanizmie, określany jest też jako zawał mózgu. Udar krwotoczny jest rzadszy, dochodzi podczas niego do gwałtownego pęknięcia naczynia i wylewu krwi, która niszczy mózg. Powstałe ognisko uszkodzenia może się powiększać. Często towarzyszy temu wzrost ciśnienia śródczaszkowego oraz obrzęk mózgu. Najczęstszą lokalizacją miejsca krwawienia są jądra podstawy mózgu oraz okolica wzgórza. Istotny jest czas od momentu wystąpienia objawów do transportu do szpitala – najlepsze rokowania są wtedy, jeśli okres ten nie przekracza 3 godzin. Szybka opieka medyczna może znacząco zminimalizować skutki udaru. 

Rehabilitacja po udarze – zasady. Kiedy należy rozpocząć rehabilitację poudarową?

Rehabilitacja poudarowa powinna zostać wdrożona jak najwcześniej – jak tylko stan pacjenta ustabilizuje się. Fizjoterapia po udarze wyróżnia trzy okresy. Pierwszy z nich jest to czas profilaktyki funkcjonalnej. W trakcie tzw. okresu ostrego, pacjent pozostaje w szpitalu na oddziale neurologicznym. Czas jego trwania to od 1. do 14. lub nawet 21. dnia od udaru. 

Następny etap rekonwalescencji to okres rehabilitacji funkcjonalnej. Może trwać od 2–3 tygodni do nawet 12–24 miesięcy. Jest to okres powolnego powrotu funkcji, stopniowej poprawy. Na oddział rehabilitacji neurologicznej pacjent trafia zwykle w ciągu 30 dni i przebywa tam od 12–16 tygodni. 

Ostatnim etapem rehabilitacji po udarze mózgu jest okres tzw. adaptacji. Trwa on od 12–24 miesięcy do nawet 5 lat. W tym czasie pacjent korzysta z rehabilitacji środowiskowej, a okres ten nazywany jest przewlekłym. 

Rehabilitacja po udarze – na czym polega?

Głównym celem rehabilitacji poudarowej w najbardziej początkowym okresie jest zapobieganie odleżynom, przykurczom oraz nieprawidłowym ułożeniom kończyn. W tym celu stosuje się odpowiednią pielęgnację skóry oraz materace przeciwodleżynowe. Aby zapobiegać przykurczom oraz niewłaściwemu ułożeniu ciała, stosuje się zasady pozycjonowania pacjentów neurologicznych. Wykorzystując pozycje leżenia na boku i na plecach, dodaje się kształtki, wałki oraz zwinięte ręczniki zabezpieczające właściwe ułożenie kończyn, zapewniające liniowość i niepogłębiające istniejących już patologicznych wzorców ruchu i postawy. Bardzo istotne jest także nawiązywanie kontaktu z chorym.

Ćwiczenia po udarze w okresie rehabilitacji funkcjonalnej skupiają się na łagodzeniu skutków powstałych niedowładów, próbach łagodzenia spastyczności, zapobieganiu przykurczom, deformacjom oraz spadkowi siły mięśni. Okres adaptacji stawia wymogi pracy nad doskonaleniem lokomocji, usprawnianiem funkcji kończyny górnej bezpośrednio zajętej i próbach zaadaptowania chorego do nowej jakości życia z towarzyszącą dysfunkcją. W tym celu wykorzystuje się sprzęt rehabilitacyjny, taki jak: ortezy, laski, kule, balkoniki, trójnogi, wózki aktywne czy pionizatory. W razie potrzeb aranżuje się w nieco inny sposób dom i jego otoczenie, starając się zredukować bariery architektoniczne. 

Rehabilitacja po udarze w szpitalu i ośrodku rehabilitacyjnym

Ćwiczenia rehabilitacyjne pacjenta po udarze mogą się różnić w zależności od patomechanizmu: okres unieruchomienia osób  po udarze niedokrwiennym powinien wynosić 2 do 3 dni, natomiast po udarach krwotocznych może to być nawet kilka tygodni. Różnica wynika z dużego ryzyka ewentualnego ponownego krwawienia lub trudności w stabilizacji stanu klinicznego chorego z tym rzadszym rodzajem udaru. Pionizacja będzie się więc w tym przypadku odbywać nieco później. Najszybciej należy podjąć ją u pacjentów po zakrzepach.

Jeśli już można ją wykonywać, to powinna być stosowana jak najczęściej, gdyż poprawia się wtedy praca układu krążenia, układu pokarmowego, pionizacja pomaga także w lepszym uwapnieniu kości i zmienia perspektywę chorego. Ważny jest także masaż, oklepywanie i zmiany pozycji co 2–3 godziny jako profilaktyka odleżyn i infekcji dróg oddechowych. Znaczenie ma także koncentracja na nauce połykania oraz jedzenia w wysokich pozycjach. Logopedzi wykorzystują do tego różne techniki i preferują, aby odbywało się to w pozycji siedzącej, gdzie choremu łatwiej przełknąć ślinę. W przypadku afazji – poudarowych zaburzeń mowy, logopeda zajmuje się także ich terapią. 

Fizjoterapeuta uczy natomiast pacjenta obracać się, siadać, chodzić, ubierać się, korzystać z toalety i dbać o higienę. Najczęściej wykorzystuje się do tego celu metody usprawniania ruchowego jak PNF czy Bobath dla dorosłych. Badania wskazują na wysoką skuteczność rehabilitacji u pacjentów neurologicznych z wykorzystaniem tych narzędzi. W początkowym okresie istotne jest też wsparcie psychologa – celem poprawy jego nastroju, motywacji do ćwiczeń, akceptacji nowego stanu.

Rehabilitacja po udarze w domu – ćwiczenia po udarze mózgu

Rehabilitacja po udarze prowadzona w domu pacjenta stanowi kontynuację celów oraz założeń terapeutów szpitalnych. Wykorzystując zasady fizjoterapii neurologicznej, uczymy pacjenta wykorzystywać mięśnie brzucha do zmiany pozycji. Pouczamy o konieczności używania ręki bezpośrednio zajętej – nawet kosztem niezdarnego wykonywania czynności, pamiętając o tym, że jest to rodzaj stymulacji dla uszkodzonej części mózgu. 

Bardzo ważne jest, aby nie ciągnąć pacjenta za porażoną kończynę przy próbach wstawania, chodzenia czy pomocy w ubieraniu. Może to spowodować jej podwichnięcie. Istotne jest zapewnianie jej podparcia podczas siedzenia, spożywania posiłków tak, aby nie wisiała. Fizjoterapeuta dba też o bezpośrednio zajętą kończynę dolną. Bardzo ważne jest zapewnienie ruchomości w stawie skokowym i niedopuszczenie do zmian wtórnych. Wszystko dlatego, że podczas powrotu funkcji, prawidłowa praca stopy, chodzenie we właściwym wzorcu będzie możliwe, jeśli spełniony zostanie ten warunek. Potrzebne jest bowiem aktywne zgięcie grzbietowe stopy, wspomniana ruchomość w stawie skokowym oraz mobilne przodostopie. 

Przykładowe ćwiczenia stosowane podczas rehabilitacji u osób po udarze to nauka kontroli ustawienia kończyny dolnej bezpośrednio zajętej, balansując na piłce. Pacjent siedzi na piłce, stopy ma oparte o podłoże, kończyny górne ustawione w odwiedzeniu 90 stopni. Ruch polega na przesuwaniu ciężaru ciała z prawej do lewej strony i odwrotnie, jednocześnie starając się zachować właściwe ustawienie kończyny dolnej porażonej. W przypadku kończyny górnej pomocne bywa zabandażowanie zdrowej kończyny i wymuszenie w ten sposób posługiwania się niedowładną ręką – jest to tzw. terapia wymuszona koniecznością. Ważne jest unikanie błędów, jak np. korzystanie z uchwytów do podciągania wiszących na łóżkiem, piłeczek do ściskania, ćwiczeń prowokujących wzmożoną aktywność mięśni spastycznych. 

Rehabilitacja poudarowa – efekty

Źródła naukowe mówią o wysokiej skuteczności ćwiczeń po udarze.

Pacjenci mogą korzystać z fizjoterapii w ośrodkach refundowanych częściowo przez NFZ lub takich całkowicie mu podlegających. Chorzy mogą również wybrać prywatne ośrodki rehabilitacyjne po udarze. Lista wszystkich placówek jest łatwa do ustalenia w Internecie, podobnie jak orientacyjna kwota ewentualnego dofinansowania.

Warto mieć na uwadze, że długi czas oczekiwania może zaprzepaścić efekty dotychczasowej rehabilitacji. Właściwym wyborem będzie także rekonwalescencja w sanatorium. Cennik jest zróżnicowany i zależy od rodzaju stosowanych zabiegów oraz procedur. W przypadku udarów kluczowa jest kinezyterapia – terapia ruchem, nauczanie motoryczne. Fizykoterapia stanowi dopełnienie ćwiczeń ruchowych. Rehabilitacja po udarze trwa nawet do kilku lat i dłużej – jest to uzależnione od skali uszkodzeń mózgu.