Powiększona wątroba (hepatomegalia) – co oznacza?

Wątroba (łac. hepar) to największy gruczoł oraz narząd jamy brzusznej, odpowiedzialny za szereg procesów biochemicznych, termoregulację oraz oczyszczanie krwi z toksyn. Składa się z 4 płatów: lewego, prawego, ogoniastego i czworobocznego. Zwykle masa organu wynosi od 1300 do 1700 gramów w przypadku osoby dorosłej i zlokalizowana jest wewnątrz otrzewnej, wypełniając okolicę podżebrową prawą, nadbrzusze oraz część lewej okolicy podżebrowej.

Powiększona wątroba – charakterystyka. Czy boli?

Przeważnie wątroba nie jest dostępna w badaniu lekarskim brzucha lub dostępny jest tylko jej dolny brzeg, wyczuwalny tuż poniżej prawego łuku żebrowego. Wyjątkiem są dzieci oraz noworodki, u których może być to wariantem normy. Niezależnie od tego, każde stwierdzone powiększenie wątroby powinno wytężyć czujność i skłonić osobę chorą do wykonania podstawowego panelu badań oraz konsultacji z lekarzem.

Początkowe stadia chorób wątroby mogą nie dawać żadnych objawów. Dlatego tak ważne są badania profilaktyczne, nawet w stanie pozornego zdrowia, gdy wydaje się człowiekowi, że nic mu nie jest.

Przyczyny powiększonej wątroby

Za wystąpieniem hepatomegalii mogą stać różne mechanizmy. Niemniej do najważniejszych zaliczymy:

• zastój krwi (wynikający z niewydolności krążenia),
• naciekanie (najczęściej w wyniku przerzutów nowotworowych),
• spichrzanie (odkładanie się różnych substancji),
• utrudniony odpływ żółci (wynikający np. z przeszkody w drogach żółciowych),
• zapalenie (ostre oraz przewlekłe).

W krajach zachodnich to przerzuty nowotworowe są najczęstszą przyczyną powiększenia wątroby, w odróżnieniu od krajów Dalekiego Wschodu, w których główną przyczyną jest pierwotny rak wątroby, będący powikłaniem przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby. Wbrew pozorom w przypadku marskości wątroba powiększa się tylko w początkowej fazie choroby, gdyż z czasem obumierające hepatocyty i zastępująca je tkanka włóknista powoduje postępujący zanik i zmniejszenie wątroby.

Do bezpośrednich przyczyn hepatomegalii należą:

• alkoholowa choroba wątroby,
• stłuszczenie wątroby,
• infekcje wirusowe (cytomegalowirus, wirus Epsteina-Barr, wirusowe zapalenie wątroby typu A, B, C, D, E),
• choroby spichrzeniowe (gromadzenie miedzi – choroba Wilsona, glikogenu – glikogenozy, lipidów – choroba Gauchera, żelaza – hemochromatozy),
• choroby dróg żółciowych (kamica żółciowa, nowotwory blokujące wypływ żółci),
• guzy wątroby (torbiele, naczyniaki, rak wątrobowokomórkowy, wątrobiak zarodkowy),
• przerzuty nowotworowe wątroby,
• zaburzenia krążenia (prawokomorowa niewydolność serca, zaciskające zapalenie osierdzia),
• zastój w naczyniach wątroby (zespół Budda i Chiariego, choroba zarostowa żył wątrobowych),
• zaburzenia hematologiczne (np. białaczki),
• infekcje bąblowcem (rzadko).

Powiększona wątroba w przypadku dziecka

Powiększona wątroba w przypadku dziecka może stanowić wariant normy. U noworodków wątroba może wystawać nawet 2,5 centymetra poniżej prawego łuku żebrowego, u starszych dzieci na granicy lub nawet 1–2 centymetry poniżej prawego łuku żebrowego. W badaniu palpacyjnym możemy mówić też o rzekomym powiększeniu wątroby, gdy nie ulega ona rzeczywistemu powiększeniu, ale wystaje spod łuku żebrowego przez wzgląd: na zbyt małą klatkę piersiową (wątroba wysuwa się wtedy spod żeber), nacisk przepony (np. w wyniku płynu lub powietrza w klatce piersiowej), obecność guza (np. nerki) przesuwającego wątrobę ku dołowi lub w przypadku anatomicznego wariantu prawego płatu wątroby (tzw. płatu Riedla).

Jak rozpoznać powiększoną wątrobę? Kiedy udać się do lekarza?

O powiększeniu wątroby świadczy zwiększenie stłumienia wątrobowego – powyżej 12 cm w przypadku kobiet oraz powyżej 15 cm w przypadku mężczyzn. Bada się je, prosząc osobę badaną o położenie się i następnie wypuszczenie oraz wstrzymanie oddechu. Lekarz opukuje jamę brzuszną od prawej przestrzeni międzyżebrowej w linii środkowoobojczykowej do momentu pojawienia się stłumienia odgłosu, które świadczy o górnym brzegu stłumienia wątrobowego. Następnie mierzy się odległość między tym punktem a wyczuwalnym dolnym brzegiem wątroby. Niestety to badanie wymaga pewnego doświadczenia klinicznego i może być źle interpretowane przez osobę niedoświadczoną.

W przypadku powiększenia wątroby należy dokładnie palpacyjnie (przez dotyk) ją zbadać, układając ręce od prawego dołu biodrowego w linii środkoobojczykowej, ku górze co 1 centymetr aż do łuku żebrowego. Następnie opisać wyczuwalną część wątroby pod kątem wielkości, konsystencji, powierzchni, krawędzi, tkliwości, tętnienia.

Niewątpliwie każde powiększenie wątroby wymaga diagnostyki, jednak pilna wizyta u lekarza jest szczególnie niezbędna przy wystąpieniu:

• nieustępujących nudności i wymiotów,
• ogólnego osłabienia o niewyjaśnionej przyczynie,
• trudnych do wyleczenia biegunek,
• nagłym wystąpieniu pajączków naczyniowych i rumienia na skórze,
• utraty masy ciała bez odchudzania,
• zażółcenia skóry,
• wyczuwalnej masy w brzuchu,
• zmiany koloru moczu lub kału.

Powiększona wątroba – jakie badania?

W przypadku stwierdzenia powiększonej wątroby lekarz rodzinny może zlecić podstawowy panel badań oraz badania obrazowe, które pozwolą mu pokierować osobę chorą do odpowiedniego specjalisty.
Podstawowymi badaniami krwi w przypadku powiększenia wątroby są:

• morfologia krwi z rozmazem,
• parametry wątrobowe (AlAT, AspAT),
• poziom bilirubiny,
• wartość INR (wskaźnik czasu protrombinowego),
• lipidogram (poziom cholesterolu i trójglicerydów),
• stężenie amoniaku oraz glukozy we krwi.

Dodatkowo, jeśli nie było to zrobione wcześniej, należy zlecić wykonanie USG jamy brzusznej, które pozwoli odróżnić uogólnione zmiany miąższu wątroby od występującego w jej obrębie guza lub torbieli. Dalsze badania zależą od powyższych wyników i będą już zlecane u odpowiedniego lekarza specjalisty np. kardiologa, gastroenterologa, hematologa. Mogą być to: przeciwciała antywirusowe, USG serca, diagnostyka chorób metabolicznych (np. profil kwasów organicznych w moczu), biopsja wątroby.

Leczenie powiększonej wątroby

Leczenie przy powiększonej wątrobie zależy od choroby podstawowej, która jest jej przyczyną. W przypadku stłuszczenia wątroby często wystarczą tylko zalecenia dietetyczne – unikanie alkoholu, ewentualnie leki stabilizujące poziom lipidów. Gdy mówimy o marskości, zastosowanie mają tu leki zmniejszające stan zapalny oraz obniżające ciśnienie w układzie wrotnym. W przypadku choroby Wilsona niezbędne będą leki chelatujące (przechwytujące) miedź.

Dieta przy powiększonej wątrobie

Mimo że nie ma jednej diety, którą można byłoby zastosować w przypadku powiększenia wątroby, to w większości jej zaburzeń, a także w okresie diagnostyki, gdy nie znamy przyczyn hepatomegalii, możemy zastosować ogólne zalecenia dietetyczne:

1. Kategoryczne unikanie spożywania jakiegokolwiek alkoholu (również w postaci napojów niskoprocentowych jak piwo).
2. Ograniczenie spożycia tłuszczów do 50 gramów na dobę.
3. Racjonalne żywienie podzielone na 5–6 posiłków dziennie.
4. Unikanie ciężkostrawnych, wzdymających i smażonych posiłków.
5. Ograniczenie przyjmowania dodatkowych, nieprzepisanych przez lekarza leków (szczególnie paracetamolu) i ziół bez recepty.