Len zwyczajny – właściwości i zastosowanie Linum usitatissimum

Len zwyczajny Linum usitatissimum to jednoroczna roślina zielna należąca do rodziny lnowatych Linaceae. Gatunek najprawdopodobniej pochodzi z terenów Bliskiego Wschodu. Obecnie jest uprawiany w wielu krajach umiarkowanej strefy klimatycznej. Jest rośliną leczniczą oraz przemysłową.

Roślina posiada małe wymagania uprawowe. Len preferuje ciepłe i dobrze nasłonecznione stanowiska. Najlepiej rośnie na glebie piaszczystej, średnio suchej i bogatej w składniki odżywcze, o obojętnym odczynie pH. Wykazuje umiarkowaną mrozoodporność. Poza uprawami na dużą skalę możemy go spotkać w przydomowych ogródkach, łąkach kwietnych i w parkach. Len zwyczajny osiąga 30 - 70 cm wysokości. Posiada wzniesioną, cienką łodygę, obłą w przekroju. Łodyga silnie rozgałęzia się w swojej górnej części. Liście typu siedzącego, pozbawione ogonków liściowych są ułożone skrętolegle wzdłuż łodygi. Blaszka liściowa ma lancetowaty kształt i zaostrzony wierzchołek. Jest trójnerwowa. Okres kwitnienia lnu przypada na miesiące od czerwca do lipca. Pojawiające się kwiaty mają niebieskie zabarwienie i są zebrane w kwiatostany wierzchotkowate. Korona kwiatowa składa się z 5 płatków o długości ok. 2,5 cm. Owocem jest kulista torebka zawierająca zwykle 10 nasion. Nasiona mają kształt jajowaty (długość: 4-6 mm, szerokość: 2-3 mm) i są spłaszczone. Ich powierzchnia jest gładka, błyszcząca w kolorze żółtobrunatnym lub czerwonobrunatnym. Po namoczeniu w wodzie ulegają pęcznieniu. Mają smak oleisty i nieco słodkawy.

Łacińska nazwa lnu zwyczajnego wywodzi się ze słowa lin tj. nitka oraz usitatus czyli pożyteczny.

Historia zastosowania leczniczego lnu zwyczajnego jest bardzo długa i sięga czasów starożytnego Egiptu oraz Mezopotamii (około 2000 lat przed naszą erą).

Surowcami zielarskimi pozyskiwanymi z rośliny są wysuszone, dojrzałe nasiona lnu Semen Lini oraz olej lniany Oleum Lini. Nasiona są surowcem śluzowym, pęczniejącym w wodzie dzięki obecności substancji polisacharydowych (kwasu galakturonowego, galaktozy, ksylozy, ramnozy). Ich wskaźnik pęcznienia powinien wynosić co najmniej 3,5 (według FPVI). Zarówno nasiona jak i olej mogą być przyjmowane doustnie lub stosowane zewnętrznie na skórę i włosy.

Len działa osłaniająco na błonę śluzową wyściełającą przewód pokarmowy. Z tego względu może być używany w stanach zapalnych żołądka i jelit. W celach osłaniajacych doskonale sprawdzi się zarówno olej lniany, jak i odwar/ macerat przyrządzony z siemienia lnianego. Ochronna warstwa tworzona przez len pomaga w leczeniu zaburzeń żołądkowo-jelitowych, zgagi, podrażnień okrężnicy. Dodatkowo surowce pozyskane z rośliny posiadają właściwości lekko przeczyszczające. Śluzy zawarte w siemieniu lnianym ułatwiają defekację (wzmocniony poślizg), a adsorpcja wody przez nasiona Linum usitatissimum zwiększa masę stolca i powoduje jego rozmiękczenie. Działanie przeczyszczające lnu zwykle pojawia się w ciągu 12- 24 godzin od przyjęcia preparatu.

Nasiona lnu, ze względu na dużą ilość błonnika, stosowane są jako uzupełnienie diet odchudzających. Błonnik lniany absorbuje wodę, dzięki czemu zwiększa swoją objętość i daje odczucie sytości. Dodatkowo spowalnia opróżnianie żołądka i hamuje apetyt. Ponadto dieta bogata w nasiona lnu przyczynia się do wzrostu stężenia leptyny, która przyczynia się do hamowania apetytu.

Płukanie ust olejem lnianym łagodzi stany zapalne dziąseł i przyzębia, pomaga w niwelowaniu halitozy (przykrego zapachu z ust) oraz redukuje płytkę nazębną. Macerat lniany przyrządzony z całych nasion bądź ich zmielonej wersji łagodzi ból gardła i towarzyszący mu suchy kaszel.

Olej lniany jest zaliczany do tzw. emolientów tłustych. Tworzy na powierzchni skóry ochronną warstwę, która hamuje proces parowania wody z naskórka. Dzięki zawartości wielonienasyconych egzogennych kwasów tłuszczowych olej podnosi poziom nawilżenia skóry i działa na nią regenerująco. Zawarta w oleju witamina E należy do przeciwutleniaczy neutralizujących działanie wolnych rodników. Surowiec nadaje się do nanoszenia bezpośredniego na skórę (np. podczas masażu) lub jako dodatek wzbogacający działanie gotowych produktów kosmetycznych (balsamów, kremów). Można go wykorzystać do produkcji domowych maseczek pielęgnacyjnych, peelingów czy olejków do demakijażu. Nadaje się do wcierania w przesuszone skórki wokół paznokci. Po naniesieniu na włosy olej lniany wygładza ich powierzchnię. Jest idealny dla włosów suchych, puszących się i wysokoporowatych. Lini oleum  może być z powodzeniem dodawany do wanny z ciepłą wodą, ponieważ kąpiele z lnem działają łagodząco na skórę. Są praktykowane już u niemowląt oraz u osób cierpiących na łuszczycę/ atopowe zapalenie skóry. W aptece dostępne są gotowe kosmetyki bazujące na oleju lnianym, bogatym w nienasycone kwasy tłuszczowe (kremy, maści, balsamy, mydła, płyny do kąpieli). Większość z nich jest przeznaczona do użycia już od pierwszych dni życia dziecka. Macerat z nasion lnu nadaje się do nanoszenia miejscowego na skórę np. w postaci okładów. Kataplazmy wypełnione siemieniem lnianym tradycyjnie były przykładane do ropni, czyraków, oparzeń i odmrożeń skóry.  Spęczniałe nasiona doskonale sprawdzą się również jako tania i mocno odżywcza maska na twarz i włosy. Należy jednak pamiętać, że kosmetyki z lnem mają właściwości komedogenne (tj. zatykające pory) i dlatego nie są polecane dla cery trądzikowej. W aptece dostępny jest płyn o statusie leku zawierający olej lniany z pierwszego tłoczenia i siemię lniane, a także leczniczy krem i maść. Wskazaniami do ich stosowania są choroby skóry takie jak wyprysk, wyprzenia i odparzenia, a także stany nadmiernej suchości skóry i łuszczyca. Płyn nadaje się do pędzlowania, tamponów, wcierania i przymoczek. Maść z olejem lnianym nadaje się do pielęgnacji skóry pod pieluszką. 

Dodatek oleju lnianego i/lub nasion lnu do codziennej diety wzbogaca ją w tłuszcze wielonienasycone oraz kwasy tłuszczowe z grupy omega-3 (kwas alfa-linolenowy) i omega-6 (kwas linolowy) zaliczane do grupy NNKT (Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych). Udowodniono, że NNKT działają korzystnie na układ krążenia poprzez normalizację poziomu lipidów osocza przez co zmniejszają ryzyko wystąpienia chorób sercowo - naczyniowych. Co ważne, olej lniany powinien być spożywany na zimno, nie nadaje się do smażenia i podgrzewania ponieważ traci swoje cenne właściwości odżywcze pod wpływem podwyższonej temperatury. Producenci umieszczają olej lniany w kapsułkach, w których jest wykorzystywany jako nośnik dla witaminy D3 (ułatwia jej wchłanianie).

W aptece znajdziemy również suplementy diety bazujące na zawartości lignanów pozyskanych z nasion lnu zwyczajnego. Należą one do grupy tzw. fitoestrogenów, czyli związków pochodzenia roślinnego wykazujących słabe właściwości estrogenowe. Roślina wpływa na gospodarkę hormonalną kobiet, łagodząc dokuczliwe objawy menopauzy. Fitoestrogeny są szczególnie przydatne dla kobiet, które z różnych powodów zdrowotnych nie mogą korzystać z leczenia za pomocą tzw. hormonalnej terapii zastępczej. Na rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele preparatów na menopauzę o statusie suplementów diety zawierających ekstrakt z nasion lnu.

Siemię lniane zawiera wiele cennych składników odżywczych, wykazujacych dobroczynny wpływ na organizm ludzki. Nasiona składają się w około 40% z tłuszczu, 30% z błonnika ( w tym 20- 40% to frakcja rozpuszczalna) oraz w 20% z substancji białkowych. Semen lini zawiera 6 – 10% substancji śluzowych tj. mieszaniny kwaśnych arabinoksylanów, ramnogalakturonianów i galaktanów, dzięki którym surowiec jest zaliczany do środków pęczniejących. Poza tym nasiona lnu obfitują w wielonienasycone tłuszcze, nienasycone kwasy tłuszczowe z grupy omega-3 i omega-6 (głównie kwas linolenowy, linolowy), glikozydy (linkafeinozyd, linocymarozyd), lignany, fitosterole (sitosterol, kampesterol, cykloarteol, cholesterol), związki fenolowe, sole mineralne (potas, fosfor, magnez i wapń) oraz witaminę E. W siemieniu lnianym znajdują się również glukozydy cyjanogenne (linustatyna, linamaryna, neolinustatyna).

Przeprowadzono badanie mające na celu ocenę działania hipotensyjnego koncentratu lignanu lnianego otrzymanego z Linum usitatissimum. Okazało się, że leczenie koncentratem lignanu lnianego w dawkach 400 i 800 mg/kg mc znacząco i w sposób zależny od dawki przywróciło prawidłowe parametry hemodynamiczne: skurczowe i rozkurczowe ciśnienie krwi, średnie ciśnienie tętnicze oraz funkcję lewej komory serca. Siła działania hipotensyjnego najwyższej dawki koncentratu lnianego (800 mg/kg mc) była porównywalna z efektem uzyskanym po podaniu kaptoprilu. Stwierdzono zwiększoną ilość enzymu syntazy tlenku azotu i co za tym idzie podwyższoną ilość NO, który jest znanym czynnikiem rozszerzającym mięśniówkę gładką naczyń krwionośnych. Preparat lnu obniżył podwyższony poziom enzymów wątrobowych, nerkowych i sercowych oraz przyczynił się do wyrównania zaburzeń elektrolitowych. Stwierdzono również działanie przeciwutleniające lignanów lnianych, które spowodowały przywrócenie prawidłowych poziomów komórkowych enzymów przeciwutleniających: dysmutazy ponadtlenkowej i glutationu oraz obniżenie ilości wskaźnika niedotlenienia tj. dialdehydu malonowego w tkankach serca i nerek.

Siemię lniane posiada wielokierunkowe działanie przeciwhipercholesterolemiczne i przeciwmiażdżycowe ze względu na zawartość substancji czynnych: lignanów, diglukozydu sekoizolarycyresinolu, kwasu alfa-linolenowego i kwasów tłuszczowych omega-3. 

Analizowano wpływ suplementacji lnu zwyczajnego na redukcję objawów menopauzalnych u kobiet w okresie pokwitania. Badano takie parametry jak poziom estrogenów, progesteronu, leptyny (hormonu sytości regulującego trawienie) i dialdehydu malonowego (wskaźnik stresu oksydacyjnego) w surowicy krwi, a także wskaźnik masy ciała BMI oraz ciśnienie tętnicze u kobiet w okresie menopauzy. Pacjentki otrzymywały doustnie 1000 mg sproszkowanego siemienia lnianego dwa razy w ciągu dnia przez okres sześciu tygodni. Preparat lniany ograniczył objawy kliniczne menopauzy: suchość pochwy, uderzenia gorąca, ból kości i nocne pocenie się kobiet, ale jednocześnie nie stwierdzono znaczącego podniesienia poziomu estrogenów i progesteronu we krwi. Pod wpływem siemienia lnianego zwiększyła się natomiast ilość hormonu sytości, ale bez istotnego wpływu na wskaźnik masy ciała. Len obniżył poziom dialdehydu malonowego w surowicy, co świadczy o redukcji stresu oksydacyjnego.  Nie stwierdzono wpływu siemienia lnianego na ciśnienie tętnicze krwi.

Związki czynne zawarte w lnie zwyczajnym warunkują właściwości przeciwutleniające rośliny. Podawanie ekstraktu lnianego w dawkach 200 i 400 mg/kg masy ciała znacząco obniżyło poziom glukozy w surowicy. 

Preparaty z olejem lnianym w niskich stężeniach wspomagają procesy epitelizacji naskórka. 

Ze względu na działanie estrogenowe lnu zwyczajnego długotrwale nie powinny stosować kobiety z nowotworami hormonozależnymi.

Przyjmowanie nasion lnu jest przeciwwskazane w przypadku stwierdzonej niedrożności jelit, w razie wystąpienia nagłych zmian w częstotliwości oddawania stolca i w wyglądzie stolca, przy zwężeniu przełyku, wpustu lub innej części przewodu pokarmowego oraz w razie problemów z przełykaniem. Podczas doustnego przyjmowania preparatów z lnem wskazane jest wypijanie odpowiedniej ilości płynów.

Płyn na skórę z olejem lnianym (Linomag) nie powinien być nanoszony na rany.

Podczas przyjmowania nasion lnu wskazane jest wypijanie dodatkowej porcji wody. Niedostateczna podaż płynów może wiązać się z wystąpieniem zaparcia i wzdęć.

Dzienna doustna dawka oleju lnianego wynosi między 15 a 30 ml surowca. Olej może być wypijany bezpośrednio lub dodawany do potraw na zimno (sałatek, zup). Olej lniany można nanosić bezpośrednio na skórę lub wzbogacać nim gotowe kosmetyki pielęgnacyjne (kremy, balsamy). Olej można wykorzystać do masażu jako podłoże bazowe oraz dodawać do kąpieli natłuszczających skórę. Nadaje się również do nanoszenia na suche, łamliwe włosy (tzw. olejowanie włosów na sucho lub mokro) oraz do aplikacji na skórę głowy z problemem suchości, swędzeniem i podrażnieniami.

Sposoby przygotowania nasion lnu:

• macerat: całe (niemielone) nasiona lnu (1 łyżkę) zalewamy szklanką letniej wody i pozostawiamy do spęcznienia przez kilkanaście minut; gotowy macerat możemy przecedzić; wypijamy świeżo przyrządzony maksymalnie 3 razy w ciągu dnia;
• odwar: łyżkę nasion lnu zalewamy 200 ml ciepłej wody i doprowadzamy do wrzenia; całość gotujemy pod przykryciem przez 15 minut po czym przecedzamy; gotowy odwar wypijamy po przestudzeniu;
• nasiona lnu w całości lub zmielone można dodawać do sałatek, jogurtów, domowych wypieków czy musli;
• kleik z mielonych nasion lnu: łyżeczkę lnu mielonego (ok.5g) zalewamy 150 ml gorącej wody lub mleka i mieszamy energicznie do uzyskania konsystencji gęstego kleiku; gotowy kleik można spożywać po przestudzeniu, dwa razy na dobę;

Przepisy na kosmetyki DIY z wykorzystaniem oleju lnianego i siemienia lnianego:

• maska na włosy: 2 łyżki nasion lnu zalewamy 350 ml letniej wody; całość doprowadzamy do wrzenia i gotujemy przez kwadrans do uzyskania gęstej konsystencji; gotowy odwar studzimy i odcedzamy; dodajemy łyżkę oleju (np. jojoba, oliwy z oliwek, macadamia) i mieszamy; maskę nakładamy na świeżo umyte, mokre włosy, które następnie owijamy ręcznikiem; zabieg laminacji powinien trwać około godziny; po tym czasie maskę zmywamy i myjemy włosy delikatnym szamponem;
• peeling nawilżający skórę: siemię lniane mielone lub w ziarenkach mieszamy z odrobiną mąki i miodu; do powstałej pasty dodajemy olej np. arganowy i wodę (lub hydrolat); gotowy peeling nanosimy kulistymi ruchami na skórę twarzy i cała; po zabiegu skórę zmywamy letnią wodą;
• maseczka na twarz: 2 łyżeczki mielonego siemienia lnianego mieszamy z łyżką jogurtu naturalnego i łyżeczką soku z cytryny; gotową maseczką nakładamy na twarz i pozostawiamy na kilkanaście minut; maseczka działa nawilżająco i rozjaśniająco na cerę;
• kąpiel natłuszczająca: pół szklanki siemienia lnianego zalewamy 5 litrami wody i gotujemy do wytworzenia gęstego kleiku; odwar dodajemy do wanny z letnia wodą; kąpiel z wykorzystaniem lnu jest doskonała dla skóry wrażliwej, przesuszonej, z problemem AZS; 

Olej lniany po otwarciu butelki należy przechowywać w lodówce. Oleju nie należy podgrzewać, a jedynie spożywać na zimno.

Len zwyczajny jako surowiec śluzowy może opóźniać i/lub zmniejszać wchłanianie leków, dlatego wskazane jest utrzymywanie minimum półgodzinnej przerwy między substancjami leczniczymi a lnem.

Nie należy łączyć siemienia lnianego z lekami o których wiadomo, że hamują ruchy perystaltyczne jelit (opioidami, loperamidem).

Siemię lniane ze względu na zawartość kwasów omega 3 może obniżać krzepliwość krwi. Osoby stosujące leki przeciwkrzepliwe powinny zachować ostrożność.

Jak każdy produkt roślinny len zwyczajny może stać się przyczyną wystąpienia reakcji alergicznej typu miejscowego (np. kontaktowe zapalenie skóry) i/lub uogólnionego (w tym wstrząsu anafilaktycznego).

Podczas stosowania lnu mogą pojawić się zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego tj. wzdęcia i zaparcia (głównie przy niedostatecznej podaży płynów w ciągu dnia) oraz towarzyszący zaparciom ból brzucha.

Ze względu na działanie estrogenowe lnu nie powinny go stosować kobiety z nowotworami hormonozależnymi.

Nasiona lnu zawierają niewielką ilość glikozydów cyjanogennych, jednak nie stwierdzono toksycznego działania nasion przy dłuższym stosowaniu.