Czym jest i jak działa układ renina–angiotensyna–aldosteron (RAA)?

Co to jest układ renina–angiotensyna–aldosteron?

Układ renina–angiotensyna–aldosteron to kaskadowy łańcuch reakcji kontrolujących ciśnienie krwi i gospodarkę wodno-elektrolitową. Układ RAA jest jednym z kluczowych elementów w rozwoju nadciśnienia tętniczego. Jego wpływ jest wielokierunkowy: zarówno poprzez bezpośrednie oddziaływanie na układ sercowo-naczyniowy, jak również pobudzanie włóknienia serca i naczyń krwionośnych oraz działanie prozapalne.

Jak działa układ RAA? Schemat działania

Schemat działania układu renina–angiotensyna–aldosteron oparty jest na mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Początkowy etap reakcji zachodzi w nerkach, w komórkach przykłębuszkowych. Rano, krótko po przebudzeniu, struktury te uwalniają reninę. Zwiększone stężenie reniny prowadzi do przekształcenia angiotensynogenu (prohormonu) w angiotensynę I. Angiotensyna I jest przekształcana przez enzym konwertujący do angiotensyny II. Angiotensyna II działa wazokonstrykcyjnie – prowadzi do skurczu naczyń krwionośnych. W konsekwencji ciśnienie tętnicze rośnie. Angiotensyna II pobudza również korę nadnerczy do uwalniania aldosteronu. Hormon ten, zatrzymując sód w organizmie, zapobiega jego nadmiernej utracie, co mogłoby wiązać się z odwodnieniem i spadkiem ciśnienia tętniczego.

Zarówno angiotensyna II, jak i aldosteron prowadzą do wzrostu ciśnienia tętniczego. Różnica polega na tym, że działanie angiotensyny II jest bardzo szybkie, ale krótkoterminowe, aldosteronu zaś wolne, ale długoterminowe.

Co aktywuje układ RAA?

Kluczowym etapem aktywacji układu renina–angiotensyna–aldosteron jest wydzielenie reniny. Jest to proces ściśle kontrolowany – w przypadku nadmiernej aktywacji uruchamiane są procesy ograniczające uwalnianie reniny.

Powstawanie reniny kontrolowane jest przez cztery niezależne mechanizmy:

• za pośrednictwem baroreceptorów (receptorów odpowiedzialnych za utrzymanie stałego ciśnienia krwi);
• poprzez układ współczulny;
• na podstawie kontroli zmian stężenia jonów chlorkowych;
• na drodze ujemnego sprzężenia zwrotnego (oddziaływanie aldosteronu na komórki przykłębuszkowe).

Jak działa renina? Co uwalnia reninę?

Dzięki swojej aktywności katalitycznej renina odłącza N-koniec angiotensynogenu, przekształcając go w angiotensynę I, która następnie przechodzi w angiotensynę II. Renina uwalniana jest przez aparat przykłębuszkowy, czyli narząd receptorowo-wydzielniczy nerki, a dokładniej przez komórki przykłębuszkowe.

Czynnikami zwiększającymi wydzielanie reniny są:

• obniżone stężenie sodu;
• spadek ciśnienia krwi w tętnicy doprowadzającej krew do nerek (np. na skutek zwężenia tętnicy nerkowej);
• zmniejszenie objętości płynu pozakomórkowego (np. w wyniku wstrząsu hipowolemicznego);
• podwyższony poziom potasu we krwi.

Wśród czynników hamujących uwalnianie reniny znajduje się m.in. działanie wazopresyny, przedsionkowego peptydu natriuretycznego czy angiotensyny II.

Leki hamujące układ renina–angiotensyna–aldosteron

Leki hamujące układ renina–angiotensyna–aldosteron wykorzystywane są w leczeniu nadciśnienia. Pierwszym z nich są antagoniści receptora angiotensyny II (AT1). Ta grupa leków nazywana jest potocznie sartanami. Należą do nich m.in. walsartan, telimisartan czy losartan. Mechanizm działania sartanów polega na zablokowaniu receptora AT1, a w konsekwencji zahamowaniu rozwoju objawów zależnych od działania angiotensyny. W wyniku ich stosowania dochodzi więc do rozszerzenia naczyń krwionośnych i zmniejszenia przerostu mięśnia sercowego, działają również nefroprotekcyjnie. Ze względu na możliwość wystąpienia poważnych działań niepożądanych sartany rekomenduje się pacjentom, u których inne metody leczenia okazały się nieskuteczne.

Drugą grupą leków wpływających na układ renina–angiotensyna–aldosteron są inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI), m.in. kaptopryl, ramipryl czy perindopryl. Są stosowane w leczeniu nie tylko nadciśnienia tętniczego, ale również innych chorób układu sercowo-naczyniowego. Mechanizm ich działania polega na zahamowaniu aktywności konwertazy angiotensyny – enzymu odpowiedzialnego za przekształcenie angiotensyny I w II. W konsekwencji dochodzi do zmniejszenia poziomu angiotensyny II w organizmie, a więc do rozszerzenia naczyń krwionośnych i spadku ciśnienia tętniczego. Najczęstszym działaniem niepożądanym ACEI jest suchy, przewlekły kaszel, występujący nawet u 20% pacjentów. Jest wynikiem wzrostu stężenia bradykininy na skutek zmniejszenia aktywności konwertazy angiotensyny. Tradycyjne leki przeciwkaszlowe są w tej sytuacji nieskuteczne. Gdy kaszel jest na tyle uporczywy, że pogarsza jakość życia pacjenta, sugeruje się zmianę leczenia na sartany. ACEI ze względu na działanie teratogenne są przeciwwskazane kobietom w ciąży.

Ostatnią grupą leków oddziałujących na układ renina–angiotensyna–aldosteron są blokery receptora aldosteronowego, zwane również diuretykami oszczędzającymi potas. Blokując receptor dla aldosteronu, zmniejszają efekty jego działania, przede wszystkim wzmożoną retencję sodu i wody oraz utratę potasu z moczem. Najczęściej stosowanym przedstawicielem tej grupy jest spironolakton.