Zespół Menkesa – przyczyny, objawy, leczenie

Zespół Menkesa – co to jest?

Choroba Menkesa, inaczej choroba krętych/kręconych włosów (KHD – ang. kinky hair disease), jest wrodzonym zaburzeniem metabolizmu miedzi prowadzącym do postępującego procesu neurodegeneracyjnego.  

Objawy zespołu Menkesa obserwowane są od okresu wczesnoniemowlęcego. Narastają one stopniowo, prowadząc do zgonu w pierwszych latach życia dziecka (zwykle przed czwartym rokiem życia). U podłoża zespołu Menkesa leży mutacja genu, który koduje transportujący miedź typ P ATPazy (ATP7A). U osób zdrowych ATP7A umożliwia przepływ miedzi z nabłonka jelita do krążenia wrotnego, transport przez barierę krew–płyn mózgowo-rdzeniowy, a także zwrotny wychwyt miedzi w kanalikach nerkowych. Utrata bądź spadek aktywności białka transportowego powoduje gromadzenie się miedzi wewnątrz enterocytów (komórek absorpcyjnych kosmków jelitowych), obniżenie absorpcji z pokarmu, a także kumulację miedzi w cewkach nerkowych.

W klasycznej postaci choroby występuje całkowity brak funkcji ATP7A. Natomiast częściowa utrata funkcji występuje w łagodniejszych klinicznych formach choroby Menkesa.  

Jakie znaczenie dla organizmu ma miedź?

Miedź stanowi składnik wielu enzymów, które biorą udział w przemianach tlenu oraz związanych z syntezą neuroprzekaźników. Niezbędna jest przy metabolizowaniu żelaza oraz w syntezie hemu. Wchodzi w skład dysmutazy ponadtlenkowej (SOD). Dysmutaza ponadtlenkowa jest jednym z głównych enzymów biorących udział w dekompozycji szkodliwych wolnych rodników.

Produktami bogatymi w miedź są otręby oraz zarodki pszenne, oprócz tego płatki owsiane, podroby (przede wszystkim wątroba), orzechy, nasiona słonecznika, kakao. W niektórych przypadkach istotnym źródłem miedzi może być woda pitna.  

Konsekwencje niedoboru i nadmiaru miedzi w organizmie

Niedobory miedzi u ludzi występują rzadko i są mało charakterystyczne. Fizjologiczne konsekwencje głębokich niedoborów tego składnika obejmują anemię związaną z wadliwym wykorzystaniem żelaza, nieprawidłowości w tkance łącznej, mające niekorzystny wpływ na układ kostny i naczyniowy, specyficzne zaburzenia centralnego układu nerwowego, a oprócz tego także zaburzenia psychiczne takie jak depresja, lęk.

Zwyczajowa dieta nie stwarza ryzyka nadmiernej podaży miedzi. Ostre zatrucia tym składnikiem u ludzi występują rzadko. Dotyczą one zazwyczaj populacji spożywających wodę i napoje o dużej zawartości miedzi pochodzącej z naczyń, w których je przechowywano. Mogą być związane również z incydentalnym spożyciem miedzi z nieżywieniowych źródeł.

Zespół Menkesa – objawy

Znane są trzy warianty kliniczne choroby Menkesa: postać klasyczna, postać łagodna oraz zespół rogu potylicznego (ang. occipital horn syndrome).  

W przypadku postaci klasycznej choroby Menkesa dziecko po urodzeniu wydaje się być zdrowe, a objawy występują po 2–3 miesiącach. Obserwowane są regres rozwoju psychoruchowego, obniżenie siły mięśniowej oraz napięcia mięśniowego, oprócz tego zaburzenia widzenia i drgawki. Występuje głębokie opóźnienie rozwoju z symptomamii neurodegradacji. Występuje również szereg charakterystycznych cech fenotypowych. Włosy są krótkie, kręte, szorstkie, stalowo-wełniste, często pozbawione pigmentu. Twarz pacjenta jest „cherubinowa” (szerokie policzki, płaska nasada nosa, opadające powieki, zredukowana mimika). Blada skóra, która wydaje się być zbyt obszerna w okolicach pachwowych, na karku i tułowiu. Często obserwuje się przepuklinę pępkową. Częstym i wczesnym objawem tej postaci choroby są napady padaczkowe. Większość pacjentów umiera między siódmym miesiącem a czwartym rokiem życia.

W łagodnej postaci zespołu Menkesa rozwój psychoruchowy jest opóźniony, jednak chorzy mogą samodzielnie chodzić oraz mówić. Do najczęstszych objawów tej postaci należą osłabienie siły mięśniowej, drżenia mięśniowe, ataksja, ruchy mimowolne. Częstsze niż w postaci klasycznej są zmiany w tkance łącznej.

Trzecia postać – occipital horn syndrom – obejmuje zaburzenia tkanki łącznej u młodzieży i dorosłych. Zaburzenia te związane są z nadmierną elastycznością stawów i skóry, a także występowaniem uchyłków pęcherza moczowego i przewodu pokarmowego, przepuklin brzusznych. Cechą charakterystyczną są zwapnienia, które sięgają od mięśnia czworobocznego i mostkowo-obojczykowo-sutkowego do kości potylicznej. Zwapnienia te nazywane są occipital horns, można je wyczuć palpacyjnie.

Zespół Menkesa – diagnostyka i leczenie

Rozpoznanie zespołu Menkesa opiera się na ocenie biochemicznych markerów (występuje obniżenie poziomu miedzi oraz ceruloplazminy w surowicy) wraz z kliniczną manifestacją objawów. Jedyny poznanym sposobem leczenie choroby kręconych włosów jest codzienna podskórna podaż związków miedzi. Terapię należy rozpocząć w ciągu dwóch pierwszych miesięcy życia.

Według doniesień terapia ta może pozwolić na poprawę rozwoju psychoruchowego, a także spowolnienie procesów neurodegeneracyjnych. Jednakże leczenie może również nie przynosić wyraźnego wpływu na przebieg choroby. Terapia miedzią wydaje się bardziej efektywna w przypadku łagodnej postaci choroby, gdy częściowo zachowana jest aktywność enzymatyczna.