O czym powinny wiedzieć kobiety planujące ciążę oraz te, które chcą jej zapobiec?

Planowanie ciąży

Kiedy jest najlepszy okres na planowanie powiększenia rodziny? Dla każdej pary starającej się o dziecko odpowiedź na to pytanie jest inna. Jedni nie chcą zwlekać i jak najszybciej chcą na świecie powitać nowego członka rodziny. Inni natomiast muszą wszystko dokładnie przemyśleć, zastanowić się czy to odpowiedni moment, czy w tej akurat chwili będą mogli stworzyć dziecku odpowiednie warunki rozwoju i bardzo często odkładają decyzję o dziecku na dalszy plan.

Jednak w biologii i medycynie jest ściśle określony czas, najlepszy czas, na planowanie dziecka. Jest to okres pomiędzy 20 a 25 rokiem życia kobiety. Z czego to wynika? Związane jest to z tym, że w takim okresie organizm kobiety jest idealnie przygotowany, aby rozwijało się w nim nowe życie. Hormony płciowe, potrzebne do prawidłowego rozwoju przyszłego potomka, są na znakomitym poziomie. Dzięki temu narządy rodne, przede wszystkim macica, są gotowe do właściwego funkcjonowania w ciąży.

Obecnie panuje trend, że w ciążę zachodzi się dopiero po osiągnięciu odpowiedniej pozycji zawodowej i ugruntowaniu swoich dochodów. Dlatego średni wiek kobiet ciężarnych to w tej chwili 30-35 lat. Nie jest to jednak korzystna „moda”. Im później ludzie zaczynają starać się o dziecko, tym częściej mają większe problemy z jego poczęciem. Związane jest to z biologią. Organizmy partnerów, zwłaszcza kobiety, zaczynają mieć problem z utrzymaniem najbardziej korzystnego stosunku i poziomu hormonów płciowych, które są niezbędne do rozwoju ciąży. Ponadto, im starsi rodzice, tym większe obawy, że dziecko będzie obciążone chorobą lub wadą genetyczną, gdyż wraz z wiekiem rośnie ryzyko ich wystąpienia. Mowa tu przede wszystkim o zespole Downa, który występuje znacznie częściej u dzieci kobiet po 35 roku życia.

Można zatem powiedzieć, że wiek kobiety odgrywa znaczącą rolę w planowaniu ciąży. Każda kobieta powinna mieć świadomość, że im później zdecyduje się na dziecko, tym większe może mieć problemy z donoszeniem ciąży, jak również znacznie wzrasta ryzyko choroby u dziecka.

Cykl miesięczny

Podstawową sprawą w planowaniu ciąży jest znajomość przez każdą kobietę swojego organizmu i umiejętność rozpoznawania poszczególnych dni cyklu miesięcznego, który składa się z kilku faz.

Pierwsza faza to krwawienie miesiączkowe, które trwa średnio od jednego do pięciu dni. Pierwszy dzień miesiączki przyjmuje się za pierwszy dzień nowego cyklu. W tym okresie poziomy estrogenów i progesteronu są małe, niskie są także wartości hormonów przysadkowych (lutropiny-LH i folikulotropiny-FSH). Przysadka jest gruczołem, którego hormony wywierają wpływ na stężenie hormonów płciowych przez oddziaływanie na jajnik i pozostają z hormonami płciowymi w ścisłej zależności. Kiedy ich ilość jest mała, mała jest także ilość estrogenów i progesteronu, i odwrotnie - ich wysoki poziom świadczy o dużym stężeniu hormonów produkowanych przez jajnik. W fazie miesiączkowej dochodzi także do złuszczania się endometrium (czyli nabłonka) macicy, które będzie w kolejnych etapach cyklu zastępowane nowymi warstwami nabłonka. Dochodzi tu też do formowania się tzw. ciałka białego z ciałka żółtego z poprzedniego cyklu. W fazie miesiączkowej zajście w ciążę jest prawie niemożliwe. Prawie, gdyż czasem ciąża pojawia się nawet wtedy, kiedy biorąc pod uwagę prawa medycyny, nie powinna wystąpić.

Kolejna faza nosi nazwę folikularnej i obejmuje 6-13 dzień cyklu. Wartości progesteronu i LH utrzymują się na niskim poziomie, wartości estrogenów wzrastają, zaś FSH wydzielane jest w sposób pulsacyjny. W macicy zaczyna się także kształtować nowy nabłonek. W jajniku zaczynają dojrzewać pęcherzyki jajnikowe oraz rozwija się pęcherzyk dominujący. W tym okresie zajście w ciążę jest prawdopodobne.

14 dzień cyklu to faza owulacyjna. Gwałtownie rośnie poziom LH (tzw. szczyt wydzielania), co oznacza początek owulacji. Stopniowo narasta poziom progesteronu oraz FSH. W jajniku, pod wpływem zmian hormonalnych, dochodzi do pęknięcia dominującego pęcherzyka jajnikowego, z którego uwalnia się komórka jajowa gotowa do zapłodnienia. Jest to moment największej płodności i szansy zajścia w ciążę.

Faza lutealna obejmuje 15-28 dzień cyklu. Wydzielanie progesteronu jest duże do końca późnej fazy lutealnej, a jego spadek pojawia się przed miesiączką. Podobnie zachowuje się poziom estrogenów. Poziom LH jest niski. Stężenie FSH utrzymuje się na poziomie stężenia w fazie folikularnej, zaś przed samą miesiączką nieznacznie się zwiększa. W jajniku, w początkowej fazie lutealnej, pęknięty pęcherzyk podlega wielu zmianom, w wyniku których powstaje ciałko żółte produkujące progesteron. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte będzie zanikać i przekształci się w ciałko białe, nieprodukujące progesteronu .W początkowym okresie tej fazy zajście w ciążę jest prawdopodobne, zaś im bliżej miesiączki szanse na ciążę stają się coraz mniejsze.  

Cykl miesięczny trwa średnio 28 dni. Dopuszczalne są cykle, których długość trwania zawarta jest w granicach 21-35 dni. Cykle krótsze lub dłuższe uznawane są za nieprawidłowe i wymagają diagnostyki ginekologicznej.

Dni płodne

Istnieje bardzo prosta metoda umożliwiająca obliczenie każdej kobiecie dnia owulacji, czyli dnia, kiedy najlepiej jest starać się o dziecko. Dzień owulacji wylicza się ze wzoru:

Długość cyklu – 14=dzień owulacji

Jeśli cykl trwa 28 dni, wtedy owulacja przypada na 14 dzień jego długości:
28-14=14

Jeśli cykl trwa 30 dni, wtedy owulacja przypada na 16 dzień:
30-14=16

Jeśli cykl trwa 21 dni, wtedy owulacja przypada na dzień 7:
21-14=7

Należy zatem przyjąć zasadę, że bez względu na długość cyklu zawsze należy odjąć od niego 14 i wynik da wtedy dzień owulacji.

Dzień owulacji jest najbardziej płodnym dniem i wtedy szanse na zajście w ciążę są największe. Jednak mianem dni płodnych określa się także dni przed i po dniu owulacji. Przyjmuje się za płodne 5 dni przed i 3-4 dni po owulacji. Należy pamiętać, że płodność czasem utrzymuje się dłużej, niż wynika to z obliczeń. Jest to zatem metoda bardziej przeznaczona dla Pań, które chcą mieć dziecko. Zaś Panie, które nie chcą zachodzić w ciążę, nie powinny opierać się tylko na takich wyliczeniach i powinny stosować dodatkową metodę antykoncepcji. Należy także pamiętać, że obliczanie na takiej podstawie dni płodnych jest wskazane tylko u Pań, które regularnie miesiączkują i nie narzekają na różną długość trwania cyklu.

Rodzaje antykoncepcji

Antykoncepcja służy świadomemu planowaniu rodziny. Jedne jej rodzaje są bardziej skuteczne, inne mniej - można powiedzieć, że bardziej służą zajściu w ciążę, niż jej zapobiegnięciu.

Mówiąc o skuteczności antykoncepcji należy wiedzieć, czym jest wskaźnik Pearla. Wskaźnik Pearla to liczba ciąż po stosowaniu poszczególnych metod antykoncepcji przez sto kobiet w ciągu jednego roku. Im wskaźnik wyższy, tym metoda antykoncepcyjna jest bardziej zawodna.

Podział środków antykoncepcyjnych

Metody naturalne

• Wstrzemięźliwość płciowa,
• Może wydawać się to śmieszne, ale jest to najprostsza i najskuteczniejsza metoda antykoncepcyjna. Jeśli nie dojdzie do stosunku, na pewno także nie dojdzie do ciąży.

Metoda termiczna

Metoda ta polega na systematycznym codziennym porannym pomiarze temperatury w pochwie. U zdrowej, regularnie miesiączkującej kobiety, stwierdza się w pierwszej fazie cyklu niższą temperaturę, najniższą w czasie owulacji, a jej podwyższenie średnio o 0,3 stopnia w drugiej fazie cyklu. Ponowne obniżenie temperatury ma miejsce w przeddzień krwawienia miesiączkowego. W tej metodzie niepłodność rozpoczyna się czwartego dnia podwyższonej temperatury i trwa do wystąpienia krwawienia miesiączkowego. Wskaźnik Pearla wynosi 0,8-1,4.

Metoda owulacji Billingsa

Polega na określaniu dni płodnych i niepłodnych na podstawie obserwacji śluzu z szyjki macicy. Bezpośrednio po krwawieniu miesięcznym nie ma śluzu, są to tzw. dni suche. Następnie pojawia się gęsty, nieprzepuszczalny dla plemników śluz, czyli śluz niepłodny. Następnie zaczyna pojawiać się śluz jasny, przejrzysty i bardzo rozciągliwy, zwiastujący dni płodne. Ostatni dzień, w którym można zaobserwować śluz płodny nazywa się szczytem objawu śluzu i jest to okres największej płodności, gdyż owulacja występuje następnego dnia po szczycie. W czwartym dniu po szczycie zaczynają się dni niepłodne. Wskaźnik Pearla wynosi 0,9-12.

Metoda objawowo-termiczna

Jest to połączenie metody termicznej i owulacji Billngsa. Wskaźnik Pearla wynosi 0,2-6,0.

Stosunek przerywany

Jest to najstarszy i niestety wciąż jeden z bardziej rozpowszechnionych sposobów zapobiegania ciąży. Polega na wycofaniu prącia z pochwy tuż przed wytryskiem nasienia i dokończenia stosunku poza obrębem narządów płciowych kobiety. Wskaźnik Pearla wynosi tylko 8,0-28,0.

Metody mechaniczne

Prezerwatywa

Jest to prosty w użyciu środek antykoncepcyjny, który nie tylko chroni przed ciążą, ale także przed chorobami wenerycznymi oraz AIDS. Prezerwatywy są zazwyczaj pokryte środkiem plemnikobójczym. Wskaźnik Pearla wynosi 3,0-12,0.

Błona pochwowa

Jest mechanicznym środkiem antykoncepcji, który wprowadzony do pochwy dostatecznie izoluje szyjkę macicy i jej ujście zewnętrzne od plemników. Wskaźnik Pearla wynosi 6,0-18,0.

Wkładki wewnątrzmaciczne (IUD) uwalniające hormony (progesteron) lub jony metali (srebro lub miedź)

Przeznaczone są dla kobiet, które już rodziły, nie nadają się dla pierworódek. Przeciwwskazaniem do założenia są także stany zapalne pochwy, szyjki macicy, przydatków, mięśniaki i wady rozwojowe macicy, stany dysplastyczne szyjki macicy. Objawami niepożądanymi w trakcie stosowania mogą być bóle podbrzusza i okolicy kości krzyżowej, nieregularne lub obfitsze krwawienia miesiączkowe. Są to dolegliwości przejściowe, które najczęściej nie trwają dłużej niż 1 do 3 miesięcy. Bardzo wygodne jest to, że zakładane są raz na 3 do 7 lat. Można też je stosować w trakcie karmienia piersią. Wskaźnik Pearla wynosi 0,1-0,8.  

Metody chemiczne 

Globulki, kremy, żele, aerozole

Mają na celu zniszczenie lub unieruchomienie plemników. Wskaźnik Pearla wynosi 6,0-21,0.

Metody hormonalne 

Tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe

Każda tabletka zawiera etylenoestradiol oraz progestageny (pochodne progesteronu). Mechanizm działania polega między innymi na zatrzymaniu dojrzewania prekursorów komórek jajowych, zagęszczaniu śluzu szyjkowego, hamowaniu zapłodnienia oraz implantacji. Przeciwwskazania do stosowania to ciąża, laktacja, niezdiagnozowane krwawienia z dróg rodnych, rak sutka, rak endometrium (błony śluzowej macicy), palenie papierosów po 35 roku życia, choroby wątroby, żylna choroba zakrzepowo-zatorowa, zawał i choroba wieńcowa, wylew, zator, cukrzyca z retinopatią lub nefropatią, toczeń rumieniowaty, nadciśnienie płucne, większość wad zastawkowych serca oraz ciężko przebiegające migreny. Istnieje szereg korzyści ze stosowania tego rodzaju tabletek. Przede wszystkim to bardzo skuteczna (można powiedzieć najskuteczniejsza) i wygodna metoda antykoncepcji. Poza tym tabletki zmniejszają ryzyko ciąży ekotopowej, raka jajnika i endometrium, torbieli czynnościowych jajnika, łagodnych chorób sutka, reumatoidalnego zapalenia stawów oraz osteoporozy. Ponadto regulują miesiączki i sprawiają, że stają się one mniej obfite i niebolesne, jak również pomagają pozbyć się trądziku. Wskazaniem do przerwania stosowania tabletek jest krwioplucie, bóle w klatce piersiowej, jamie brzusznej i kończynach, wystąpienie nadciśnienia, migreny, żółtaczka oraz długotrwałe unieruchomienie. Niektóre leki, głównie antybiotyki, mogą obniżać skuteczność działania tabletek i dlatego w czasie stosowania innych leków zawsze należy przeczytać w ulotce informacje czy dany lek nie obniża ich skuteczności. W trakcie zażywania dwuskładnikowych preparatów antykoncepcyjnych mogą wystąpić objawy niepożądane. Najczęstsze to plamienia międzymiesiączkowe. Mogą też pojawić się nudności, zmiany libido, wahania masy ciała, wzmożone napięcie i tkliwość piersi (często określane przez pacjentki jako „powiększenie” piersi), obrzęki i stany depresyjne. Wskaźnik Pearla wynosi 0,0-0,1.

Jednoskładnikowe tabletki antykoncepcyjne (tzw. mini-pill)

W ich skład wchodzą same progestageny. Przeznaczone są głównie dla kobiet nietolerujących tabletek dwuskładnikowych, karmiących i po 35 roku życia, zwłaszcza palących papierosy. Ich zaletą jest niewątpliwie zmniejszenie ryzyka rozwoju raka endometrium, brak wpływu na rozwój raka sutka, jajnika i szyjki macicy. Nie wywierają też wpływu na ciśnienie tętnicze, funkcję wątroby oraz lipidogram. Zmniejszają obfitość i bolesność miesiączek. Ich dużą wadą jest konieczność zażywania o ściśle określonej, tej samej porze. Ponadto zwiększają ryzyko ciąży ekotopowej oraz powstawania torbieli czynnościowych jajnika oraz trądziku. Wskaźnik Pearla wynosi 0,5, zatem jest wyższy niż w przypadku tabletek dwuskładnikowych.

Przezskórne plastry antykoncepcyjne (tzw. system transdermalny)

Dwuskładnikowe (zawierają etylenoestradiol i pochodną progestagenów), ich mechanizm działania, jak również przeciwwskazania i objawy niepożądane są takie, jak w przypadku tabletek dwuskładnikowych.

Iniekcje domięśniowe

Iniekcje wykonywane są z substancji o nazwie octan medroksyprogesteronu, czyli progestagenu. Mechanizm działania polega na hamowaniu owulacji, zagęszczaniu śluzu szyjkowego, jak również na zmianie nabłonka błony śluzowej macicy. Ponieważ iniekcje składają się z progestagenów, objawy niepożądane oraz wpływ na organizm kobiecy jest taki, jak w przypadku jednoskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych, które także składają się z progestagenów. Iniekcje wykonuje się raz na 12 tygodni, pierwsza iniekcja odbywa się w 5 dniu cyklu miesięcznego. Płodność powraca po 12 miesiącach od ostatniej iniekcji. Wskaźnik Pearla wynosi 0,3.

Pierścień (krążek) dopochwowy

Metoda dwuskładnikowa, na razie mało popularna w Polsce. Kobieta sama umieszcza pierścień głęboko w pochwie. Pierścień należy usunąć po 3 tygodniach stosowania, w tym samym dniu tygodnia i o tej samej porze, o której pierścień był założony. Przerwa w stosowaniu wynosi 7 dni - w tym czasie powinno wystąpić krwawienie miesięczne. Po 7 dniach należy założyć nowy krążek. Przeciwwskazania do stosowania są takie, jak w przypadku tabletek dwuskładnikowych. Częste działania niepożądane to zapalenie pochwy, ból podbrzusza, uczucie ciała obcego w pochwie, upławy, bolesne miesiączkowanie, wypadnięcie pierścienia, trądzik, tkliwość piersi, wahania masy ciała oraz zmiany libido.

Antykoncepcja awaryjna

Preparaty zawierające lewonorgestrel

Jest to antykoncepcja preimplantacyjna, zaburzająca proces zapłodnienia i uniemożliwiająca zagnieżdżenie zarodka. Najlepszą skuteczność daje przyjęcie dwóch tabletek. Pierwsza tabletka powinna być zastosowana do 72 godzin po stosunku, przy czym im szybciej, tym jest bardziej skuteczna. Drugą tabletkę należy przyjąć po 12 godzinach od przyjęcia pierwszej dawki. W przypadku wystąpienia wymiotów do 3 godzin od przyjęcia tabletki, należy niezwłocznie przyjąć jeszcze jedną tabletkę. Preparat można zastosować w dowolnym etapie cyklu miesięcznego. Częste objawy niepożądane to krwawienie niezwiązane z miesiączką, ból podbrzusza, nudności, wymioty, uczucie zmęczenia, opóźnienie miesiączki o ponad 7 dni, nieprawidłowe krwawienia i plamienia międzymiesiączkowe, tkliwość piersi, zawroty głowy. Po zastosowaniu preparatu zaleca się stosowanie mechanicznej metody antykoncepcji do czasu wystąpienia następnej miesiączki. Zastosowanie preparatu nie stanowi przeciwwskazania do dalszego stosowania innego hormonalnego środka antykoncepcyjnego. Wskaźnik Pearla wynosi 0,4-5,0.