Palma kokosowa – gdzie rośnie, jakie ma właściwości i jak wykorzystać ją w lecznictwie oraz pielęgnacji

Palma kokosowa Cocos nucifera, znana również jako kokosowiec, drzewo kokosowe czy „drzewo życia”, jest rośliną tropikalną należącą do rodziny arekowatych (Arecaceae). Jej naturalnym obszarem występowania jest Azja Południowo-Wschodnia, w tym Malezja, Indonezja i Filipiny. Palma kokosowa rośnie również w tropikalnych i subtropikalnych strefach klimatycznych Afryki, Ameryki Środkowej i Południowej, najczęściej wzdłuż wybrzeży morskich, lagun, w wilgotnych lasach tropikalnych oraz w zaroślach.

Do prawidłowego wzrostu palma kokosowa wymaga wysokiej temperatury powyżej 25°C, dużej wilgotności powietrza oraz rocznych opadów w zakresie 1500–2500 mm. Preferuje lekkie, przepuszczalne gleby piaszczyste. Obecnie uprawy palmy kokosowej prowadzi się w wielu miejscach na świecie, a największymi producentami są Indonezja, Filipiny i Indie.

Budowa i morfologia palmy kokosowej

Palma kokosowa jest rośliną jednoliścienną i drzewiastą, osiągającą wysokość od 15 do nawet 30 metrów. Charakteryzuje się prostym, wysokim pniem o średnicy około 30–40 cm, zbudowanym z twardych włókien ligninowych i naczyń przewodzących w tkance miękiszowej. Brak kambium (miazgi twórczej) uniemożliwia przyrost pnia na grubość. Powierzchnia pnia jest gładka, szarobrązowa, z widocznymi śladami po odpadających liściach.

Korzenie palmy kokosowej tworzą wiązki głębokie na 6–7 metrów, co umożliwia stabilne umocowanie drzewa nawet w piaszczystym podłożu. Liście są pierzaste, ogromne – długości 4–6 metrów, zbudowane z 100–200 równowąskich listków (każdy długości 60 cm, maksymalnie do 1 metra). Liście wyrastają wzdłuż osi liścia (rachis) i tworzą pióropuszową koronę na szczycie pnia, liczącą zwykle 20–30 liści. Młode liście są zwinięte w rurki.

Palma kokosowa jest rośliną jednopienną, co oznacza, że kwiaty męskie i żeńskie występują na jednym osobniku. Kwiaty tworzą kwiatostany wiechowate otoczone dużą pochewką (spatą). Pojedynczy kwiat żeński jest zazwyczaj otoczony przez dwa mniejsze kwiaty męskie.

Owoce palmy kokosowej – kokos i jego warstwy

Owocem palmy kokosowej jest jednonasienny, włóknisty pestkowiec zwany kokosem, osiągający do 25 cm średnicy i nawet 8 kg wagi. Owoce rosną w owocostanach, a ich struktura obejmuje kilka warstw chroniących jadalne bielmo (miąższ kokosowy). Miąższ jest biały, bogaty w tłuszcze, błonnik i białko, o słodkawym smaku i przyjemnym aromacie.

Wewnątrz owocu znajduje się woda kokosowa, lekko mętny, słodkawy płyn obecny w największych ilościach w młodych, zielonych orzechach. Zewnętrzna warstwa to zdrewniały endokarp, na którym widoczne są charakterystyczne trzy oczka, niżej znajduje się włóknisty endokarp i cienka skórka (egzokarp) w kolorze żółtym lub brązowym. Kokos zawiera jedno nasiono, które jest źródłem kolejnego pokolenia palm.

Etymologia nazwy Cocos nucifera

Łacińska nazwa palmy kokosowej Cocos nucifera pochodzi od słów: cocos, oznaczającego małpę (marynarze skojarzyli trzy oczka na kokosie z twarzą małpy), oraz nucifera, będącego połączeniem słów nux – orzech i fero – „niosę”, czyli dosłownie „niosąca orzechy”.

Palma kokosowa Cocos nucifera, często nazywana „drzewem życia”, jest wyjątkową rośliną tropikalną, ponieważ praktycznie każda jej część posiada zastosowanie lecznicze i pielęgnacyjne. W medycynie ludowej od dawna wykorzystywana była w Azji Południowo-Wschodniej, na Wyspach Pacyfiku, w Afryce oraz Ameryce Środkowej i Południowej.

• Korzenie palmy kokosowej stosowane są w formie naparów jako naturalny środek moczopędny, wspomagający leczenie infekcji dróg moczowych oraz obrzęków.

• Kwiaty palmy kokosowej działają ściągająco i pomagają ograniczać nadmierne krwawienia miesiączkowe czy krwotoki z nosa.

• W Papui-Nowej Gwinei liście i korzenie młodych roślin są żute w celu złagodzenia biegunki i bólu brzucha.

• W Indiach napary z kwiatostanów Cocos nucifera stosuje się doustnie w leczeniu zaburzeń cyklu menstruacyjnego.

Liście i skórne zastosowanie palmy kokosowej

Liście palmy kokosowej mogą być rozgniatane i stosowane w postaci papki na skórę jako środek przeciwzapalny i odkażający. Takie okłady przyspieszają gojenie ran, owrzodzeń i czyraków. Napary z liści można również stosować do przemywania skóry, płukania włosów oraz jamy ustnej – działają odkażająco i ściągająco, wspomagając leczenie stanów zapalnych dziąseł, gardła oraz problemów skórnych, takich jak łupież czy nadmierny łojotok. Napar z młodych liści palmy kokosowej działa także diuretycznie i obniża temperaturę ciała.

Woda kokosowa – naturalny izotonik i środek nawadniający

Owoce palmy kokosowej, czyli kokosy, są jednym z najcenniejszych produktów leczniczych. Z młodych kokosów pozyskuje się wodę kokosową, bogatą w elektrolity: potas, sód, magnez i wapń, a także witaminy z grupy B i witaminę C. Woda kokosowa nawadnia organizm, wspomaga rekonwalescencję, łagodzi objawy gorączki, wymiotów i biegunek oraz świetnie gasi pragnienie. Współcześnie jest uznawana za naturalny zamiennik izotoników, niskokaloryczny i pozbawiony sztucznych dodatków.

Miąższ i olej kokosowy – właściwości lecznicze i zastosowanie w kosmetyce

Miąższ kokosowy (bielmo) jest jadalny, bogaty w tłuszcze, błonnik i białko. Tradycyjnie podaje się go przy osłabieniu organizmu, problemach żołądkowych czy niestrawności. Olej kokosowy pozyskiwany z miąższu ma szerokie zastosowanie zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne:

• Zewnętrznie: okłady i masaże olejem kokosowym pomagają w gojeniu ran, oparzeń, egzemy, łuszczycy i AZS. Olej ogranicza transepidermalną utratę wody, wspomaga barierę hydrolipidową skóry, działa przeciwzapalnie i przeciwdrobnoustrojowo. Jest odpowiedni nawet dla skóry dzieci, naturalnie chroni przed promieniowaniem UV i stanowi składnik kremów, balsamów, masek do włosów, mydeł, peelingów czy pomadek ochronnych.

• Wewnętrznie: olej kokosowy spożywany w diecie (1–2 łyżki dziennie) dostarcza średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych MCT, wspiera odporność, mikrobiotę jelitową, profil lipidowy oraz zapewnia długotrwałe uczucie sytości.

Na rynku dostępny jest olej kokosowy nierafinowany, tłoczony na zimno lub z wysuszonej kopry, a także rafinowany, oczyszczony i stabilny, stosowany w kosmetykach hipoalergicznych (CapryloCapric Triglyceride, Cocos Nucifera Oil).

Inne produkty z palmy kokosowej – ocet i cukier kokosowy

• Ocet kokosowy powstaje w procesie fermentacji wody kokosowej i może być wykorzystywany w kuchni do sałatek czy przekąsek.

• Cukier kokosowy pozyskiwany z soku pąków kwiatowych palmy kokosowej ma niższy indeks glikemiczny niż cukier buraczany i dostarcza składników mineralnych, takich jak wapń, potas, magnez, żelazo, cynk oraz witaminy z grupy B i inulinę.

Praktycznie każda część palmy kokosowej Cocos nucifera zawiera cenne związki chemiczne o udowodnionym działaniu biologicznym.

• Liście palmy kokosowej są źródłem flawonoidów, kwasów fenolowych, alkaloidów, saponin, lignanów i fitosteroli.

• Kora pnia zawiera te same składniki oraz taniny katechinowe, wykorzystywane w tradycyjnej medycynie ludowej.

• Korzenie palmy kokosowej dostarczają alkaloidów, saponin i kwasów fenolowych.

• Łupina kokosa składa się z ligniny, celulozy, hemicelulozy i związków fenolowych, w tym tanin i kwasów fenolowych.

Miąższ kokosa (bielmo) zawiera przede wszystkim tłuszcze (60–65%), głównie średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe MCT: kwas laurynowy (40–50%), mirystynowy (16–21%), kaprylowy (5–10%), kaprynowy (5–10%) i palmitynowy (8–10%). Obecne są również nienasycone kwasy tłuszczowe: oleinowy, linolowy i eikosanowy. Pozostałe składniki to białka (3–5%), węglowodany (cukry proste, skrobia i błonnik), witaminy (C, E, B1–B6) oraz minerały (potas, magnez, fosfor, wapń, żelazo, cynk, miedź, mangan). Aktywne substancje bioaktywne miąższu to kwasy fenolowe (galusowy, kawowy), flawonoidy (kwercetyna, katechina), fitosterole (kampesterol, beta-sitosterol) i karotenoidy.

Woda kokosowa w młodych orzechach składa się w około 95% z wody, a pozostałe składniki to cukry proste (glukoza, fruktoza, sacharoza), minerały (potas, sód, magnez, wapń, fosfor) oraz witaminy C i z grupy B.

Olej kokosowy – wpływ na zdrowie sercowo-naczyniowe

Metaanaliza badań nad spożyciem oleju kokosowego wskazuje, że jego włączenie do codziennej diety może prowadzić do zwiększenia poziomu cholesterolu całkowitego i LDL, w porównaniu z olejami bogatymi w nienasycone kwasy tłuszczowe. Jednak w porównaniu z masłem olej kokosowy wydaje się mniej szkodliwy. Brakuje natomiast randomizowanych badań oceniających wpływ oleju kokosowego na występowanie incydentów sercowo-naczyniowych, takich jak zawał mięśnia sercowego, udar mózgu czy niewydolność serca.

Olej kokosowy – potencjał przeciwcukrzycowy

Badania nad nierafinowanym olejem kokosowym wykazały, że może on poprawiać metabolizm glukozy i zwiększać wrażliwość komórek na insulinę u zwierząt laboratoryjnych. Wyniki te sugerują, że olej kokosowy może działać jako nutraceutyczny środek zapobiegający insulinooporności. Jednocześnie metaanalizy wskazują, że długotrwałe spożycie oleju kokosowego może zwiększać insulinooporność, co wymaga dalszych badań.

Olej kokosowy w higienie jamy ustnej

Olej kokosowy jest bezpiecznym i prostym środkiem do płukania jamy ustnej. Badania wykazały, że codzienne stosowanie 5 ml oleju przez 5 minut redukuje płytkę nazębną i poprawia stan dziąseł, ograniczając stany zapalne. Działanie antybakteryjne oleju kokosowego potwierdzono także in vitro, wykazując hamowanie rozwoju Streptococcus mutans, odpowiedzialnych za próchnicę.

Właściwości przeciwgrzybicze i antybakteryjne oleju kokosowego

Kwasy tłuszczowe MCT zawarte w oleju kokosowym uszkadzają błony komórkowe grzybów, zaburzając ich metabolizm. Surowiec wykazuje skuteczność wobec Candida albicans, Candida krusei, Aspergillus spp. i Penicillium chrysogenum, w niektórych badaniach porównywalną do flukonazolu. Olej kokosowy hamuje także rozwój bakterii: Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Helicobacter pylori, Propionibacterium acnes.

Olej kokosowy i działanie przeciwpasożytnicze

Olej kokosowy wykazuje aktywność przeciwpasożytniczą, m.in. wobec osób cierpiących na tungiazę – preparaty na bazie oleju przyspieszają leczenie. Ekstrakty z łupin orzechów kokosowych wykazały działanie wobec pierwotniaków z rodzaju Leishmania. Za efekty przeciwpasożytnicze odpowiadają przede wszystkim kwasy tłuszczowe, w tym laurynowy, kaprylowy i kaprynowy, które zaburzają integralność błon pasożytów.

Dzienne spożycie oleju kokosowego powinno mieścić się w granicach 1- 2 łyżki (10 -20 gramów) dla osoby dorosłej.

W diecie ketogenicznej wspomagającej terapię m. in. padaczki lekoopornej, zaleca się spożycie 20 – 60 gramów czystych kwasów MCT (tj. nawet 7– 8 łyżek oleju kokosowego). Musi odbywać się to pod kontrolą lekarza lub dietetyka.

Olej kokosowy jest prawdopodobnie bezpieczny w krótkotrwałym stosowaniu w celach leczniczych. 

Olej kokosowy poza zastosowaniem doustnym może być wykorzystywany zewnętrznie:

• do nanoszenia na skórę w celu jej nawilżenia, natłuszczenia i regeneracji;
• jako olej bazowy do masażu całego ciała;
• do płukania ust (metoda oil pulling)- olej działa antybakteryjnie i przeciwgrzybiczo, zmniejsza stany zapalne w obrębie jamy ustnej oraz odświeża oddech;
• do olejowania włosów na sucho (przed myciem) lub jako maseczka po myciu (najlepiej na końcówki); olejem można masować również skalp głowy (wspiera mikroflorę skóry);
• do nanoszenia na paznokcie i skórki wokół paznokci;
• do sporządzania natłuszczających kąpieli;

Przepisy DIY z wykorzystaniem oleju kokosowego:

• domowy balsam do ciała: 2 łyżki oleju kokosowego mieszamy z 1 łyżką masła shea w kąpieli wodnej; do mieszanki można dodać wybrany olejek eteryczny (kilka kropli); gotowy balsam umieszamy w szklanym słoiczku;
• maska do włosów: 2 łyżki oleju kokosowego podgrzewamy do uzyskania lejącej konsystencji, po czym dodajemy łyżkę miodu; maskę nakładamy na włosy (od połowy długości) i pozostawiamy na około 20 minut; po tym czasie maskę spłukujemy i myjemy włosy szamponem;
• peeling do ciała: 2 łyżki oleju kokosowego mieszamy z 3 łyżkami cukru lub solą gruboziarnistą; peelingiem masujemy całe ciało okrężnymi ruchami, po czym spłukujemy je pod prysznicem;
• odżywcze serum do paznokci: 1 łyżeczkę oleju kokosowego mieszamy z 1- 2 kroplami witaminy E w płynnej postaci; serum wmasowujemy w płytkę paznokcia i otaczające ją skórki; 
• olej do masażu: 2- 4 łyżki stołowe oleju kokosowego rozgrzewamy w dłoniach lub w kąpieli wodnej do uzyskania płynnej konsystencji; dodajemy kilka kropli olejku eterycznego i opcjonalnie witaminę E; 

Aplikacja oleju kokosowego na skórę może wpływać na wchłanianie substancji leczniczych z zewnętrznych postaci leków, takich jak kremy, maści czy płyny dermatologiczne. W związku z tym zaleca się zachowanie przerwy między zastosowaniem leków dermatologicznych a nałożeniem oleju kokosowego, aby uniknąć niepożądanej zmiany biodostępności substancji aktywnych.

Obecnie brak jest udokumentowanych interakcji oleju kokosowego z lekami doustnymi. Jako surowiec tłuszczowy, olej kokosowy może zwiększać wchłanianie leków lipofilnych, w tym witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) oraz cyklosporyny.

Średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe MCT, obecne w oleju kokosowym, wykazują działanie wspierające w różnych terapiach:

• Terapia padaczki lekoopornej: MCT mogą stabilizować błony komórek nerwowych i poprawiać mechanizmy energetyczne w obrębie OUN. W połączeniu z dietą ketogeniczną mogą wykazywać efekt synergistyczny z lekami przeciwpadaczkowymi, takimi jak karbamazepina czy walproiniany.

• Terapia przeciwcukrzycowa: MCT mogą nasilać działanie leków przeciwcukrzycowych poprzez lekkie obniżanie poziomu glukozy we krwi i poprawę wrażliwości komórek na insulinę.

• Wsparcie w terapii kandydozy: Olej kokosowy i zawarty w nim kwas kaprylowy mogą działać synergistycznie z lekami przeciwgrzybiczymi oraz probiotykami, wspomagając ograniczenie kolonizacji Candida w przewodzie pokarmowym oraz na skórze.

Takie właściwości czynią olej kokosowy cennym uzupełnieniem leczenia grzybic i wspierają równowagę mikrobioty jelitowej przy jednoczesnym stosowaniu probiotyków. Kwas kaprylowy może jednak osłabiać właściwości preparatów probiotycznych zawierających szczep Saccharomyces boulardi.

Olej kokosowy pozyskiwany z owoców palmy kokosowej jest ogólnie uznawany za bezpieczny do stosowania na skórę, jednak może wywoływać pewne skutki uboczne. Jest surowcem komedogennym, co oznacza, że może zatkać pory i sprzyjać powstawaniu zaskórników oraz wyprysków, zwłaszcza u osób z cerą tłustą, mieszaną lub trądzikową. Nierafinowany olej kokosowy może również powodować podrażnienia skóry i alergię kontaktową, choć zjawisko to występuje stosunkowo rzadko. Stosowany na skalp i włosy może je nadmiernie obciążać, powodując efekt ciężkich, przyklapniętych włosów.

Olej kokosowy zawiera dużą ilość nasyconych kwasów tłuszczowych – niemal 90% jego składu. Spożywany w nadmiarze (powyżej 2 łyżek dziennie) może wpływać niekorzystnie na poziom lipidów we krwi, podnosząc stężenie cholesterolu LDL, co zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych oraz może prowadzić do stłuszczenia wątroby przy długotrwałym stosowaniu.

Nadmierne spożycie oleju kokosowego może także wywoływać dolegliwości żołądkowo-jelitowe, takie jak ból brzucha, biegunka czy tłuste stolce.

Jak każdy surowiec roślinny, olej kokosowy może wywołać reakcję alergiczną, objawiającą się świądem, wysypką, zaczerwienieniem skóry lub obrzękiem jamy ustnej.