Wrośniak różnobarwny – właściwości Trametes versicolor

Historia leczniczego zastosowania wrośniaka różnobarwnego sięga ponad 2000 lat. Grzyb ten od dawna stanowił istotny element medycyny wschodniej, w tym tradycyjnej medycyny chińskiej. Spożywano go w celu wzmocnienia odporności organizmu oraz zwiększenia witalności. Uznawano go za środek tonizujący, wspomagający koncentrację i przynoszący ulgę w problemach ze snem. Wierzono, że napary przygotowywane ze sproszkowanych owocników wrośniaka zapewniają długowieczność.

Ponadto grzyb stosowano u osób z dolegliwościami trawiennymi, takimi jak schorzenia żołądka, wątroby, brak apetytu, biegunki czy zaparcia. Zaobserwowano także jego działanie przeciwbólowe, szczególnie u osób cierpiących na zwyrodnieniowe choroby stawów. Wrośniaka polecano również w problemach z układem moczowym ze względu na jego właściwości przeciwdrobnoustrojowe.

Wraz z rozwojem medycyny odkryto przeciwnowotworowe właściwości polisacharydów obecnych w bazydiokarpie tego grzyba. W latach 80. XX wieku w Japonii zarejestrowano krestynę (polisacharyd K), kompleks polisacharydowo-białkowy wyizolowany z owocników Trametes versicolor szczepu CM-101, jako adiuwant przeciwnowotworowy. Z kolei z grzyba szczepu COV-1 pozyskuje się polisacharydopeptyd PSP, wykorzystywany w Chinach i Japonii jako immunomodulator w terapii różnych nowotworów.

Do celów medycznych wrośniak różnobarwny hoduje się metodą fermentacji wgłębnej w specjalnych bioreaktorach. Badania in vitro i in vivo wykazały, że PSP hamuje wzrost komórek rakowych oraz łagodzi skutki uboczne radioterapii i chemioterapii, takie jak wymioty, biegunka czy brak apetytu. Polisacharydopeptyd PSP pobudza produkcję cytokin prozapalnych oraz aktywuje makrofagi i limfocyty. Podczas terapii onkologicznych pomaga w przeciwdziałaniu immunosupresyjnemu działaniu leków oraz radioterapii. Nie wyklucza się również jego bezpośredniego działania antyproliferacyjnego na komórki nowotworowe, jednak mechanizm tego działania wymaga dalszych badań.

W Polsce wrośniak pospolity nie jest uznawany za grzyb jadalny, jednak można go nabyć w aptekach i sklepach zielarskich w formie suplementów diety, często o statusie preparatów weterynaryjnych. Najczęściej dostępny jest jako proszek, kapsułki lub krople doustne. Na rynku farmaceutycznym można również znaleźć wyrób medyczny w formie żelu dopochwowego zawierającego wyciąg z Trametes versicolor. Preparat ten wspomaga regenerację błony śluzowej szyjki macicy i pochwy, tworząc barierę ochronną przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV), jednemu z głównych czynników raka szyjki macicy.

Beta-glukany zawarte we wrośniaku różnobarwnym pełnią rolę naturalnego prebiotyku, stanowiąc pożywkę dla korzystnych bakterii jelitowych. Spożywanie tego grzyba sprzyja prawidłowemu składowi mikrobioty jelitowej, reguluje trawienie i może łagodzić dolegliwości towarzyszące zespołowi jelita drażliwego. Ponadto suplementy z wrośniakiem różnobarwnym mogą wspierać organizm w walce z infekcjami wirusowymi i bakteryjnymi, zwłaszcza w okresach zwiększonej zachorowalności.

Charakterystyka i występowanie

Wrośniak różnobarwny (Trametes versicolor) to nadrewnowy gatunek grzyba należący do rodziny żagwiowatych (Polyporaceae). W krajach anglojęzycznych funkcjonuje pod nazwą "Turkey Tail Mushroom", co odnosi się do wyglądu jego owocników przypominających ogon indyka. W Japonii grzyb nazywany jest Kawaratake, a w Chinach Yun Zhi („grzyb chmura”). W Polsce znany jest jako skórzak różnobarwny, huba różnobarwna lub huba-motyl.

Grzyb jest gatunkiem kosmopolitycznym i występuje na całym świecie, z wyjątkiem Antarktydy. W Polsce spotykany jest na całym obszarze kraju, poza wysokimi partiami górskimi. Wrośniak różnobarwny to pasożyt i saprofit, rozwijający się na pniach powalonych i obumarłych drzew liściastych (rzadziej iglastych). Jego obecność prowadzi do powstawania tzw. zgnilizny białej.

Morfologia

Owocniki wrośniaka różnobarwnego są półkoliste, talerzowato-rozetowate i osiągają rozmiary od 3 do 8 cm długości oraz 2–5 mm grubości. Rosną grupowo, przyrastając do drewna bokiem lub środkowo, tworzyć struktury przypominające dachówki.

Jednoroczne kapelusze grzyba są cienkie, płaskie lub lekko wklęsłe. Ich powierzchnia początkowo jest jasnobrązowa i filcowata, ale z czasem ciemnieje, przyjmując odcienie czerwieni, fioletu, szarości, ciemnoniebieskiego i czerni, z wyraźnie zaznaczonymi koncentrycznymi strefami. Brzeg owocników jest ostry, jaśniejszy od reszty kapelusza, biały lub kremowy, o nierównej, fałdowanej powierzchni.

Hymenofor wrośniaka składa się z warstwy rurek o długości 0,5–2,0 mm, które początkowo mają kolor kremowy, a z czasem ciemnieją do jasnego brązu. Miążs grzyba jest pozbawiony smaku. Zarodniki mają gładką powierzchnię, są słomkowożółte i mają wymiary 5,5–6 µm x 1,5–2 µm.

Znaczenie nazwy

Nazwa łacińska Trametes versicolor wywodzi się od słów "trametes" („coś cienkiego”) oraz "versicolor" („coś wielokolorowego”), co nawiązuje do cienkich i barwnych owocników grzyba.

Owocniki wrośniaka różnobarwnego zawierają szereg substancji czynnych, które odpowiadają za jego właściwości prozdrowotne. Najważniejsze z nich to polisacharydy, przede wszystkim beta-glukany (oraz niewielka ilość alfa-glukanów). Wśród polisacharydów wyodrębniono kilka frakcji, oznaczonych jako CVPS-1, CVPS-2, CVPS-3, CVPS-4, CVPS-5 i CVPS-6. Ponadto w grzybie odkryto kompleksy polisacharydowo-białkowe: PSK (polisacharyd K, czyli krestyna) oraz PSP (polisacharydopeptyd). PSK pozyskiwany jest ze szczepów CM-101, natomiast PSP uzyskuje się z ekstraktu szczepów COV-1. Oba te związki zostały zatwierdzone w Japonii i Chinach jako leki wspomagające w terapiach nowotworowych. Pod względem chemicznym są to proteoglikany o masie cząsteczkowej około 100 kDa.

Oprócz polisacharydów wrośniak różnobarwny zawiera także inne cenne substancje, w tym polifenole, terpeny, minerały oraz witaminy z grupy B. Do związków terpenowych występujących w tym grzybie należą m.in. seskwiterpeny spiroaksanowe, tramspiroiny A, B, C i D, 15,16-acetonid rozenonolaktonu, izodrimenediol oraz funatrol D. Natomiast wśród fenoli wyodrębniono związki z grupy flawonów, flawonoli, flawanonów, flawanoli, biflawonoidów, izoflawonoidów oraz kwasów hydroksycynamonowych. Analizy wykazały, że wodne ekstrakty z owocników zawierają znaczne ilości bajkaliny, kwercetyny, izorhamnetyny, katechiny, amentoflawonu, kwasu p-hydroksybenzoesowego i cykloheksanokarboksylowego.

Frakcja lipidowa grzyba składa się m.in. z ergosterolu, fungisterolu i β-sitosterolu. Dodatkowo z wrośniaka różnobarwnego wyizolowano hydroksymetylochinolinę, koriolinę, kwas deoksykoriolowy oraz cykliczny heptapeptyd (–)-ternatynę. Owocniki tego grzyba syntetyzują również liczne enzymy, takie jak endoglukanazy, celobiohydralazy, β-glukozydazy, peroksydaza manganowa, peroksydaza ligninowa oraz dioksygenazy (1,2-dioksygenaza i 2,3-dioksygenaza).

Korzystny wpływ na mikroflorę jelitową

Polisacharydy obecne w wrośniaku różnobarwnym stanowią pożywkę dla bakterii probiotycznych w jelitach. W celu potwierdzenia tej właściwości przeprowadzono badanie z wykorzystaniem hodowli ludzkich komórek mikrobioty kałowej w warunkach beztlenowych. Dodatek polisacharydopeptydu PSP do pożywki doprowadził do wzrostu liczby bakterii Lactobacillus spp. i Bifidobacterium spp., które są korzystne dla zdrowia. Jednocześnie zaobserwowano spadek populacji bakterii niepożądanych, takich jak Clostridium spp., Staphylococcus spp. i Enterococcus spp.

Dodatkowo fermentacja PSP powodowała wzrost stężenia kwasów organicznych (mleczanów i krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych), obniżenie pH oraz wzrost aktywności enzymów trawiennych, takich jak β-galaktozydaza i β-glukozydaza.

Działanie immunomodulujące i przeciwnowotworowe

Wrośniak różnobarwny jest bogatym źródłem substancji o właściwościach immunomodulujących. PSP silnie pobudza produkcję cytokin prozapalnych, co zostało potwierdzone w licznych badaniach in vivo, in vitro oraz w niektórych badaniach klinicznych. W eksperymencie na pierwotnych makrofagach myszy PSP stymulował uwalnianie czynnika martwicy nowotworu alfa (TNF-α), który odgrywa kluczową rolę w indukowaniu apoptozy (programowanej śmierci) komórek rakowych. Działanie PSP było porównywalne do efektów wywoływanych przez lipopolisacharydy (LPS), czyli związki stymulujące reakcję zapalną organizmu.

W innym badaniu analizowano wpływ PSP na ludzkie komórki krwi obwodowej (PBMC) oraz komórki białaczki linii Molt-4. Zauważono, że PSP zwiększał proliferację PBMC i jednocześnie podnosił poziom cytokin: interleukiny 1 beta (IL-1β), TNF-α oraz interferonu gamma (IFN-γ). Ponadto wykazano, że PSP powodował śmierć komórek nowotworowych poprzez zatrzymanie ich cyklu komórkowego w fazie S.

Polisacharyd K (PSK) wykazał działanie hamujące proces nowotworowy w wątrobie szczurów Wistar poddanych działaniu kancerogenu 3′-metylo-4-dimetyloaminoazobenzenu (3-MDAB). Po 24 tygodniach badań przeżywalność zwierząt otrzymujących PSK była znacząco wyższa niż w grupie kontrolnej. W innym eksperymencie, w którym zastosowano połączenie radioterapii i PSK (w dawce 250 mg/kg masy ciała), zaobserwowano zahamowanie wzrostu guza oraz wydłużenie przeżycia myszy z nowotworem miofibroblastycznym MM46.

Wpływ na różne typy nowotworów

Ekstrakty wodne i alkoholowe, frakcje polisacharydowe oraz kompleksy polisacharydowo-peptydowe wrośniaka różnobarwnego wykazują działanie proapoptotyczne wobec różnych linii komórek nowotworowych, w tym raka piersi, jajników, szyjki macicy, płuc, czerniaka, okrężnicy, białaczki, żołądka i prostaty.

Przeciwnowotworowe działanie grzyba wynika z jego zdolności do zatrzymania cyklu komórkowego oraz aktywacji kaspazy-3 na szlaku mitochondrialnym. Polisacharydy grzyba mogą także hamować czynniki odpowiedzialne za transkrypcję genów nowotworowych, takie jak NF-κB. Efektywność tego działania zależy od typu nowotworu oraz stężenia ekstraktu (zwykle nieprzekraczającego 1 mg/ml).

Kompleksy polisacharydowo-peptydowe wrośniaka różnobarwnego hamują migrację i inwazję komórek nowotworowych oraz blokują enzymy odpowiedzialne za angiogenezę, m.in. metaloproteazy macierzy (MMP-9, MMP-2).

W jednym z badań klinicznych podawano ekstrakt z wrośniaka różnobarwnego 15 pacjentom z zaawansowanym rakiem wątrobowokomórkowym (HCC). U uczestników eksperymentu odnotowano poprawę jakości życia, w tym mniejszą utratę apetytu oraz złagodzenie bólu.

Wrośniak różnobarwny nie jest zalecany dla kobiet w ciąży oraz karmiących piersią, ponieważ brakuje wystarczających badań dotyczących jego bezpieczeństwa w tych grupach.

W Polsce grzyb ten nie jest uznawany za gatunek jadalny, jednak w niektórych krajach dostępne są suplementy diety zawierające jego ekstrakty. Produkty te mogą mieć różną formę, w tym proszek z wysuszonych owocników, kapsułki, a także krople na bazie ekstraktu wodno-alkoholowego.

Młode owocniki wrośniaka różnobarwnego można zbierać i suszyć w temperaturze nieprzekraczającej 50°C, a następnie przechowywać w suchym, zaciemnionym miejscu. W krajach, gdzie grzyb jest wykorzystywany, sproszkowane owocniki bywają mieszane z płynami, takimi jak woda czy sok. W dostępnych źródłach podaje się dawki w przedziale od 0,5 g do 1 g dziennie, jednak nie istnieją jednoznaczne wytyczne dotyczące dawkowania.

W niektórych tradycyjnych praktykach sporządza się również odwar z owocników. W tym celu grzyb zalewa się chłodną wodą (w proporcji 10 g surowca na pół litra wody), doprowadza do wrzenia i gotuje na wolnym ogniu przez około 45 minut, po czym odwar jest odcedzany. W krajach azjatyckich przyjęło się spożywanie takiego naparu dwa razy dziennie.

Białkowo-polisacharydowe kompleksy PSK i PSP, wyizolowane z wrośniaka różnobarwnego, są stosowane w Azji jako element terapii wspomagających leczenie nowotworów oraz jako substancje o działaniu immunomodulującym.

Wrośniak różnobarwny wykazuje właściwości hipoglikemizujące, co oznacza, że może wpływać na poziom glukozy we krwi. W związku z tym w literaturze naukowej zwraca się uwagę na możliwość interakcji z lekami przeciwcukrzycowymi i insuliną, które w połączeniu z grzybem mogą prowadzić do nagłych spadków stężenia cukru we krwi.

Ponadto wrośniak różnobarwny stymuluje układ odpornościowy, dlatego w niektórych źródłach odnotowano, że jego stosowanie nie jest zalecane w trakcie terapii immunosupresyjnej, na przykład po przeszczepach narządów.

Badania wykazały także interakcję pomiędzy wrośniakiem różnobarwnym a cyklofosfamidem – lekiem przeciwnowotworowym. Grzyb może spowalniać eliminację cyklofosfamidu z organizmu, co potencjalnie nasila działania niepożądane tej substancji.

Niektóre analizy sugerują również, że związki zawarte w Trametes versicolor mogą wpływać na skuteczność tamoksifenu, stosowanego w terapii antyestrogenowej.

Dodatkowo polisacharydopeptyd PSP, jeden z aktywnych składników wrośniaka, może oddziaływać na metabolizm leków będących substratami enzymu cytochromu P450 2C9, takich jak fenytoina, losartan czy tolbutamid. W związku z tym zaleca się ostrożność w przypadku równoczesnego stosowania tych substancji.

Zaobserwowane dotychczas działania niepożądane związane ze stosowaniem wrośniaka różnobarwnego dotyczą głównie układu pokarmowego i obejmują bóle brzucha, nudności, wymioty oraz biegunkę. W niektórych przypadkach odnotowano także ciemniejsze zabarwienie stolca oraz zmiany pigmentacyjne na paznokciach.

Polisacharyd K, będący jednym z kluczowych składników grzyba, był stosowany jako uzupełnienie terapii przeciwnowotworowej u pacjentów po resekcji raka okrężnicy. W badaniach wykazano jego dobrą tolerancję przy dawkowaniu 3 g dziennie przez okres 7 lat.

Długoterminowe badania na szczurach laboratoryjnych nie wykazały efektów toksycznych przy stosowaniu polisacharydopeptydu PSP w dawkach przekraczających 200-krotność typowej dawki stosowanej u ludzi.

Glukany zawarte w wrośniaku różnobarwnym, przyjmowane w dawkach 1 g i wyższych, nie powodowały skutków ubocznych u pacjentów onkologicznych w trakcie długoterminowej terapii, trwającej do 10 lat. Badania potwierdziły niską toksyczność polisacharydów grzyba.

W przypadku stosowania dopochwowego żelu zawierającego ekstrakty z wrośniaka różnobarwnego mogą wystąpić miejscowe podrażnienia oraz uczucie pieczenia i świąd.