Leszczyna i olej z orzechów laskowych – właściwości, skład i zastosowanie

Leszczyna pospolita (Corylus avellana) to gatunek krzewu należący do rodziny brzozowatych (Betulaceae). W literaturze i języku potocznym spotykane są również inne nazwy rośliny – orzech laskowy, laskowiec czy orzeszyna.

Naturalnie występuje na obszarze niemal całej Europy (z wyjątkiem Skandynawii), a także w Azji Mniejszej i Afryce Północnej. W środowisku naturalnym rośnie w lasach liściastych i mieszanych, gdzie stanowi część podszytu. Często spotyka się ją także na nasłonecznionych obrzeżach lasów, gdzie tworzy gęste zarośla.

Współcześnie leszczyna jest powszechnie uprawiana ze względu na cenne owoce – orzechy laskowe. Uprawy prowadzi się również w Polsce, ponieważ roślina ma niewielkie wymagania glebowe. Najlepiej rośnie na podłożu żyznym, bogatym w próchnicę, o umiarkowanej wilgotności. Preferuje stanowiska jasne lub półcieniste.

Leszczyna pospolita przybiera formę liściastego krzewu lub niewielkiego drzewa, osiągającego zazwyczaj 3–5 metrów wysokości, choć niekiedy dorasta nawet do 10 metrów. Jej pędy są silnie rozgałęzione. Młode mają zielonkawy odcień i są lekko owłosione, a z wiekiem stają się szarobrązowe, nagie i pokryte drobnymi, brązowymi przetchlinkami.

Liście leszczyny mają szerokojajowaty kształt z zaostrzonym wierzchołkiem i sercowatą nasadą. Brzegi blaszki są podwójnie piłkowane, a całość osadzona na krótkich ogonkach liściowych. Liście ułożone są skrętolegle wzdłuż pędów. Ich górna powierzchnia ma ciemnozielony kolor, dolna zaś jest jaśniejsza i delikatnie owłosiona. Średnie wymiary liści to około 10 cm szerokości i 13 cm długości. Na zimę roślina zrzuca liście.

Leszczyna pospolita jest gatunkiem jednopiennym – na tym samym osobniku występują zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie. Kwitnienie rozpoczyna się bardzo wcześnie, często już w styczniu lub lutym. Kwiaty żeńskie są niepozorne i ukryte w pąkach krótkopędów, natomiast kwiaty męskie tworzą charakterystyczne, żółtawe, zwisające kotki o długości 3–8 cm, pojawiające się jeszcze przed rozwojem liści.

Owocem leszczyny jest jednonasienny orzech laskowy, dojrzewający od sierpnia do września. Owoce mają kulisty kształt, gładką, jasnobrązową, zdrewniałą skorupkę oraz zieloną, postrzępioną okrywę liściową (tzw. okwiecinę). Zazwyczaj zebrane są w grupach po 1–4 sztuki, a ich średnica wynosi około 2,5 cm. Orzechy laskowe są jadalne i cenione zarówno w kuchni, jak i w przemyśle kosmetycznym.

Nazwa łacińska Corylus avellana pochodzi od greckiego słowa korys, oznaczającego „hełm” – co nawiązuje do listków okrywających orzech – oraz od włoskiego miasta Avellana, znanego z uprawy orzechów laskowych już w czasach Cesarstwa Rzymskiego.

Z leszczyny pospolitej (Corylus avellana) pozyskuje się cenne surowce zielarskie: liście, korę, kwiaty męskie (tzw. kotki) oraz orzechy laskowe. Z dojrzałych orzechów tłoczony jest olej laskowy, wykorzystywany zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie w kosmetyce naturalnej.

Liście leszczyny (Folium Coryli)

Liście leszczyny pospolitej od wieków znajdują zastosowanie w tradycyjnej medycynie ludowej. Przygotowuje się z nich napary lecznicze stosowane przy biegunkach, dolegliwościach przewodu pokarmowego, infekcjach układu moczowego oraz przy zatrzymywaniu wody w organizmie – dzięki ich właściwościom moczopędnym.

Z naparów z liści sporządza się również okłady i nasiadówki, które przynoszą ulgę przy obrzękach kończyn, żylakach i hemoroidach. Ze względu na działanie ściągające i antyseptyczne, napary z liści leszczyny można stosować do płukania jamy ustnej i gardła, a także przy aftach i otarciach spowodowanych np. protezą.

W dawnych czasach naparami z liści przemywano trudno gojące się rany i owrzodzenia, a także dodawano je do kąpieli leczniczych, by wspomóc regenerację skóry i krążenie.

Kora leszczyny

Nieco rzadziej wykorzystywana w ziołolecznictwie jest kora leszczyny pospolitej, którą zbiera się wczesną wiosną lub jesienią, po opadnięciu liści. Odwar z kory działa napotnie i może być stosowany podczas przeziębień z gorączką.

Dzięki właściwościom ściągającym stosuje się go także przy biegunkach, a niekiedy – w celu ograniczenia nadmiernych krwawień menstruacyjnych. Zewnętrznie odwar z kory leszczyny bywa używany w terapii chorób skóry, żylaków, hemoroidów, a także przy trudnogojących się ranach i owrzodzeniach.

Kwiaty męskie (kotki)

Kotki leszczynowe, czyli kwiatostany męskie Corylus avellana, pojawiają się od stycznia do marca. Z ich suszu przygotowuje się herbaty ziołowe – tradycyjny środek wzmacniający i oczyszczający organizm po zimie.

Napary z kwiatów leszczyny pomagają w chorobach dróg oddechowych, łagodzą kaszel, działają przeciwzapalnie i wzmacniają odporność. Swoje właściwości zawdzięczają wysokiej zawartości antyoksydantów, które wspierają naturalne mechanizmy obronne organizmu.

Orzechy laskowe

Szczególnie cenionym surowcem leszczyny są orzechy laskowe. W medycynie ludowej od dawna uchodziły one za naturalny środek wzmacniający. Polecano je osobom osłabionym, w okresie rekonwalescencji oraz ludziom starszym.

Dawniej orzechy laskowe podawano w postaci rozdrobnionej z mlekiem i miodem – taki specyfik miał łagodzić kaszel i wspomagać leczenie przeziębień.

Dziś orzechy laskowe stanowią ważny element zdrowej, zbilansowanej diety. Są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, białka, witamin (zwłaszcza E) i minerałów. Regularne ich spożywanie sprzyja profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych (m.in. miażdżycy), cukrzycy oraz chorób neurodegeneracyjnych.

Zawarte w orzechach tokoferole i polifenole pełnią rolę naturalnych antyoksydantów, chroniących komórki przed stresem oksydacyjnym, który przyczynia się m.in. do rozwoju nowotworów.

Zdrowe tłuszcze zawarte w orzechach odżywiają mózg, wspierają koncentrację, pamięć i zdolność uczenia się. Z tego względu poleca się je osobom uczącym się, pracującym umysłowo oraz narażonym na stres.

Orzechy laskowe spożywane na czczo wspierają pracę jelit dzięki zawartości błonnika, pomagając w walce z zaparciami. Z uwagi na niski indeks glikemiczny mogą być bezpiecznie spożywane przez osoby z cukrzycą.

Olej z orzechów laskowych (Corylus Avellana Seed Oil)

Z orzechów laskowych tłoczy się olej laskowy, najlepiej zimnotłoczony i nierafinowany. Ma on szerokie zastosowanie w kosmetologii. Działa regenerująco i odżywczo, szczególnie na skórę suchą, wrażliwą, trądzikową oraz dojrzałą.

Olej z orzechów laskowych stosowany jest także do masażu i aromaterapii – dzięki przyjemnemu, orzechowemu zapachowi. Można nakładać go bezpośrednio na skórę (również dzieci), a także na suche włosy i paznokcie.

Znajduje się w składzie wielu kosmetyków naturalnych: szamponów, odżywek do włosów i paznokci, balsamów, kremów, olejków do ust oraz żeli myjących.

Surowce pozyskiwane z leszczyny pospolitej (Corylus avellana) są bogate w związki o udowodnionej aktywności biologicznej. W liściach (Folium Coryli) występują przede wszystkim garbniki – katechinowe i elagitaniny – oraz flawonoidy, takie jak kwercetyna, mirycetyna i kemferol. Znajdują się w nich także fenolokwasy (m.in. kawowy, ferulowy, galusowy) oraz triterpeny, w tym kwas ursolowy i oleanolowy.

Kora leszczyny (Cortex Coryli) zawiera garbniki hydrolizujące, triterpeny, lignany, żywice oraz niewielkie ilości flawonoidów, natomiast kwiatostany męskie (Amenta Coryli) są bogate we flawonoidy i fitosterole.

Najbardziej wartościowym surowcem są jednak orzechy laskowe (Nux Coryli), które w 50–70% składają się z tłuszczów. Dominują wśród nich jednonienasycone kwasy tłuszczowe (MUFA) – głównie oleinowy i palmitooleinowy – stanowiące 75–80% całkowitej zawartości tłuszczów. Kolejną grupę stanowią wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA), w tym linolowy i alfa-linolenowy (10–15%), oraz nasycone kwasy tłuszczowe, takie jak palmitynowy i stearynowy (5–7%).

W orzechach laskowych zidentyfikowano ponadto białka (12–18%), węglowodany, błonnik pokarmowy, a także liczne witaminy – zwłaszcza tokoferole i witaminy z grupy B. Owoce są również źródłem składników mineralnych (magnezu, wapnia, potasu, żelaza, fosforu, cynku i manganu), a także polifenoli (proantocyjanidyn) oraz fitosteroli, takich jak β-sitosterol, kampesterol i stigmasterol.

Wpływ orzechów laskowych na układ krążenia i metabolizm

Regularne spożywanie orzechów laskowych korzystnie wpływa na profil lipidowy krwi. Zawarte w nich jednonienasycone kwasy tłuszczowe (głównie oleinowy), tokoferole, fitosterole, L-arginina, polifenole, kwas foliowy i błonnik wspólnie wspierają zdrowie układu sercowo-naczyniowego.
Jednocześnie orzechy te zawierają stosunkowo niewiele nasyconych kwasów tłuszczowych (SFA) i wielonienasyconych kwasów omega-6, co dodatkowo sprzyja utrzymaniu prawidłowego poziomu cholesterolu.

Zawarta w orzechach L-arginina jest prekursorem tlenku azotu (NO), który rozszerza naczynia krwionośne i przyczynia się do ich ochronnego, przeciwmiażdżycowego działania. Błonnik natomiast ogranicza wchłanianie lipidów w przewodzie pokarmowym.

W czterotygodniowym badaniu z udziałem mężczyzn z hipercholesterolemią wykazano, że dieta wzbogacona o 40 g orzechów laskowych dziennie obniżyła poziom cholesterolu frakcji VLDL o blisko 30%, a także trójglicerydów i apolipoproteiny B odpowiednio o 32% i 9%. Obecnie potwierdzono, że codzienne spożycie orzechów laskowych zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych i poprawia funkcję śródbłonka naczyniowego.

Działanie przeciwcukrzycowe

Orzechy laskowe mogą również wspomagać regulację poziomu glukozy we krwi. W badaniach wykazano, że ekstrakt z łupin orzechów laskowych hamuje aktywność enzymów trawiennych α-amylazy i α-glukozydazy, odpowiedzialnych za rozkład węglowodanów złożonych w przewodzie pokarmowym.

Co interesujące, zdolność hamowania obu enzymów była wyższa dla ekstraktu z orzechów laskowych niż dla akarbozy, znanego leku przeciwcukrzycowego (IC₅₀ = 7,73 µg/ml dla α-amylazy i 49,44 µg/ml dla α-glukozydazy). Badania z użyciem spektroskopii fluorescencyjnej wykazały ponadto, że ekstrakt przeciwdziała powstawaniu końcowych produktów zaawansowanej glikacji (AGEs) w sposób zależny od dawki.

Aktywność antyoksydacyjna i przeciwdrobnoustrojowa

W badaniach in vitro ekstrakty wodne z liści różnych odmian leszczyny pospolitej wykazały silną, stężeniowo zależną aktywność antyoksydacyjną. Działanie przeciwrodnikowe liści wiąże się z wysoką zawartością związków fenolowych, m.in. kwasów 3-, 4- i 5-kawoilochinowych, kwasu kawoilowinowego, kwasu p-kumaroilowinowego, mirycetynoramnozydu, 3-ramnozydu kwercetyny oraz 3-ramnozydu kemferolu, a także obecnością kwasu p-kumarowego i pochodnych mirycetyny i kwercetyny.

Ekstrakt z liści Corylus avellana wykazywał również działanie przeciwdrobnoustrojowe. Hamował wzrost bakterii Gram-dodatnich, takich jak Bacillus cereus, Staphylococcus aureus i Bacillus subtilis. Znacznie słabszy efekt obserwowano wobec bakterii Gram-ujemnych (Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae) oraz drożdżaków Candida albicans i Cryptococcus neoformans. Właściwości te wynikają z obecności w liściach flawonoidów, tanin, kwasów organicznych, garbników i związków lotnych.

Potencjał przeciwnowotworowy

Dotychczasowe badania in vitro wskazują, że surowce pozyskane z leszczyny pospolitej mogą wykazywać działanie przeciwnowotworowe, choć brakuje jeszcze potwierdzenia w badaniach in vivo. W metanolowym ekstrakcie z łupin orzechów laskowych zidentyfikowano liczne związki biologicznie czynne, m.in. neolignany oraz pochodne dihydrobenzofuranu (lawsonicyna, cedrusyna, balanofonina, fikusal), a także pochodne fenolowe (alkohol dihydrokonyferylowy, kwasy weratrynowy, wanilinowy i galusowy, galusan metylu, C-weratroiloglikol, β-hydroksypropiowanilon) i cykliczny diaryloheptanoid – karpinontriol B.

Ekstrakt ten wykazywał znaczącą aktywność wobec komórek czerniaka (linie A375 i SK-Mel-28) oraz raka szyjki macicy (linia HeLa). Mechanizm działania obejmował aktywację kaspazy-3, cięcie białka PARP-1 i modulację genów z rodziny Bcl-2, co prowadziło do indukcji apoptozy.
Z kolei olej z orzechów laskowych ograniczał żywotność komórek raka jelita grubego (HT-29). Konieczne są jednak dalsze badania kliniczne, by potwierdzić rzeczywisty potencjał przeciwnowotworowy tych surowców.

Przepisy z wykorzystaniem liści leszczyny pospolitej:

• napar: 2 łyżeczki suszonych i rozdrobnionych liści zalewamy 200 ml wrzącej wody; pozostawiamy do zaparzenia przez 10- 15 minut pod przykryciem; gotowy napar przecedzamy; zwykle wypija się filiżankę świeżo przygotowanego naparu 1- 2 razy w ciągu dnia; napar działa moczopędnie, przeciwzapalnie i usprawnia krążenie; naparem można nasączyć gazę i przykładać do miejsc z żylakami bądź do przecierania skóry ze zmianami trądzikowymi; można go wykorzystywać do nasiadówek w razie hemoroidów; służy również do płukania jamy ustnej i gardła;
• nalewka: 50 gramów świeżych liści leszczyny zalewamy 250 ml alkoholu o mocy 40- 60%; całość umieszczamy w szklanym naczyniu i pozostawiamy na okres dwóch tygodni w ciemnym miejscu; po tym czasie gotową nalewkę należy przefiltrować; stosuje się zwykle 2- 3 razy w ciągu dnia jako środek moczopędny i przeciwzapalny;

Przepisy z wykorzystaniem kory leszczyny pospolitej:

• odwar: 1 łyżkę suszonej i rozdrobnionej kory zalewamy 200 ml wody i gotujemy na wolnym ogniu przez 5 minut; po tym czasie wyłączmy ogień i odstawiamy na 15 minut pod przykryciem; gotowy odwar przecedzamy; zwykle stosuje się filiżankę świeżo przyrządzonego odwaru 2 razy w ciągu dnia; odwar z kory leszczyny jest polecany w razie biegunki;

Przepisy z wykorzystaniem kwiatów męskich leszczyny pospolitej (tzw. kotków):

• napar: 2 łyżeczki suszonych lub świeżych kwiatostanów męskich zalewamy szklanką wrzącej wody; zaparzamy pod przykryciem przez 10- 15 minut; stosuje się 2- 4 razy dziennie jako środek moczopędny i przeciwobrzękowy;
• okłady: kwiaty leszczyny zalewamy odrobiną gorącej wody i mieszamy do powstania gęstej papki; całość owijamy gazą i przykładamy na skórę np. w razie obrzęków czy obolałych stawów;
• nalewka: 1 część drobno posiekanych kwiatostanów męskich leszczyny zalewamy gorącym alkoholem 35- 40% w proporcji 1:5; umieszczamy w szklanym słoiku/ butelce i odstawiamy na kilka tygodni w ciemne miejsce; codziennie wstrząsamy; gotową nalewkę należy przefiltrować; zwykle stosuje się 5- 10 ml nalewki jako środek rozgrzewający w razie przeziębienia, do łagodzenia bóli reumatycznych, przy przeroście gruczołu krokowego;

Zastosowanie tłoczonego na zimno oleju z orzechów laskowych:

• do nanoszenia bezpośrednio na skórę lub jako dodatek do gotowych kosmetyków np. kremów; nadaje się do pielęgnacji cery mieszanej, tłustej i dojrzałej;
• do masażu ciała jako środek relaksujący i poprawiający krążenie; tradycyjnie stosuje się go do nacierania pleców i klatki piersiowej w trakcie przeziębień;
• do przygotowywania kąpieli nawilżających: ok.10 ml oleju należy dodać do wanny z ciepłą wodą bezpośrednio przed kąpielą;
• do nanoszenia na paznokcie i suche skórki wokół płytki paznokciowej;
• do nawilżania końcówek włosów oraz do przeprowadzania zabiegu olejowania włosów; 
• na rynku obecne są oleje z orzechów laskowych przeznaczone do spożycia jak źródło zdrowych tłuszczów; powinien być używany na zimno np. do sałatek, warzyw, pieczywa itp.

Olej z orzechów laskowych ma niski do średniego stopnia komedogenności (ok. 2 w skali 0–5). Oznacza to, że rzadko zatyka pory, ale osoby bardzo skłonne do trądziku powinny stosować go w niewielkich ilościach. W przypadku cery tłustej i mieszanej lekki charakter oleju sprawia, że reguluje wydzielanie sebum i matuje skórę, nie obciążając jej. Sucha i wrażliwa skóra świetnie regeneruje i łagodzi podrażnienia, zwłaszcza w mieszance z masłem shea.

Domowy balsam do twarzy z olejem z orzechów laskowych

Składniki:

• 2 łyżki oleju z orzechów laskowych (Corylus Avellana Seed Oil)

• 1 łyżka masła shea lub masła kakaowego

• 5–10 kropli olejku eterycznego (opcjonalnie np. lawendowego lub geraniowego)

Przygotowanie: Masło shea lub kakaowe delikatnie rozpuść w kąpieli wodnej. Dodaj olej z orzechów laskowych i dokładnie wymieszaj. Po lekkim przestudzeniu dodaj olejek eteryczny. Przelej mieszankę do małego słoiczka i odstaw do stężenia w temperaturze pokojowej lub w lodówce. Stosuj niewielką ilość na oczyszczoną skórę twarzy lub ciała, najlepiej wieczorem.

Działanie: Olej z orzechów laskowych jest lekki, szybko się wchłania i pozostawia skórę miękką i nawilżoną. Dzięki zawartości kwasów tłuszczowych, witaminy E i polifenoli działa regenerująco i antyoksydacyjnie.

Olej z orzechów laskowych spożywany doustnie potencjalnie może nasilać działanie leków przeciwpłytkowych i przeciwzakrzepowych ze względu na obecność kwasów tłuszczowych i tokoferoli. Do leków z tych grup należą: kwas acetylosalicylowy, klopidogrel, prasugrel, tikaglelor, warfaryna, acenokumarol, tiklopidyna, heparyny drobnocząsteczkowe, rywaroksaban, apiksaban, edoksaban i dabigatran. Podobny efekt addycyjny może mieć miejsce przy połączeniu suplementacji olejem z orzechów laskowych i miłorzębem japońskim, czosnkiem, imbirem, kurkumą czy witaminą E. 

Olej z orzechów laskowych może obniżać glikemię i zwiększać wrażliwość komórek na działanie insuliny. Potencjalnie może nasilać działanie leków przeciwcukrzycowych i powodować silniejszy spadek poziomu glukozy we krwi, choć ryzyko to pojawia się. w razie suplementacji dużych ilości oleju.

Leszczyna pospolita i jej owoce tj. orzechy laskowe są uznawane za bezpieczne do stosowania w ziołolecznictwie i jako suplementy diety. Orzechy laskowe są jednak silnymi alergenami, a reakcje nadwrażliwości mogą mieć charakter łagodny lub ostry, niebezpieczny dla zdrowia i życia. Po ich spożyciu mogą pojawić się takie objawy jak świąd jamy ustnej, obrzęk warg i gardła, zmiany na skórze (pokrzywka, zaczerwienienie), kłopoty z oddychaniem, duszności, a nawet wstrząs anafilaktyczny. Ze względu na dużą zawartość tłuszczów zjedzenie dużej ilości orzechów laskowych może skutkować zaburzeniami ze strony przewodu pokarmowego (bólem brzucha, wzdęciami, biegunką). 

Orzechy laskowe są wysokokaloryczne: 100 gramów surowca dostarcza około 650 kcal.