Migdałowiec – właściwości, skład i zastosowanie

Migdały czyli jadalne nasiona pozyskane z owoców migdałowca pospolitego są dobrym źródłem białka, zdrowych tłuszczów oraz witamin i minerałów. Poza walorami odżywczymi surowiec ma wielokierunkowe działanie prozdrowotne: przeciwutleniające, przeciwstresowe, immunostymulujące, ochronne na układ krążenia oraz przeczyszczające.

Działanie kardioprotekcyjne migdałów wynika z wysokiej zawartości w nich tzw. dobrych tłuszczów czyli jednonienasyconych oraz wielonienasyconych kwasów z grupy omega-6 i omega-9 (MUFA, PUFA), które przyczyniają się do obniżenia poziomu cholesterolu całkowitego i lipoprotein LDL we krwi. Co ciekawe, mimo dosyć wysokiej kaloryczności (ponad 575 kcal/ 100 gramów produktu) osoby regularnie spożywające migdały mają zazwyczaj niższe wskaźniki masy ciała, na co wskazuje wiele badań epidemiologicznych. Jest to najprawdopodobniej związane z wysoką zawartością białek i błonnika w produkcie, co zapewnia dłuższe uczucie sytości po spożyciu migdałów oraz z wpływem związków czynnych surowca na regulację poziomu glukozy we krwi (ogranicza napady głodu). Osoby cierpiące na cukrzycę są jedną z grup pacjentów bardziej narażonych na pojawienie się chorób układu sercowo - naczyniowego. Owoce migdałowca pospolitego działają kardioprotekcyjne poprzez redukcję stresu oksydacyjnego w obrębie kardiomiocytów i naczyń krwionośnych, a także dzięki posiadanym właściwościom hipolipemicznym i przeciwzapalnym. Ich spożycie stanowi jeden z elementów zdrowej diety ograniczającej rozwój wielu chorób cywilizacyjnych wynikających z zaburzonej równowagi oksydacyjnej komórek (nadciśnienia, miażdżycy, cukrzycy, chorób neurodegeneracyjnych).

W badaniach na zwierzętach wykazano hepatoprotekcyjne właściwości migdałów, które chroniły wątrobę przez niekorzystnym wpływem silnych czynników uszkadzających narząd (paracetamolem i tetrachlorkiem węgla).

Migdały są uważane za afrodyzjak. Może to wynikać z zawartości aminokwasu argininy, która stanowi czynnik rozszerzający naczynia krwionośne i poprawiający tym samym ukrwienie narządów płciowych.

Spożywanie migdałów wpływa pozytywnie na mikroflorę jelit (stanowią źródło prebiotyków). Badania wykazały, że surowiec pobudza układ odpornościowy do pracy i ma właściwości przeciwwirusowe m.in. wobec wirusa opryszczki pospolitej HSV-2. W świetle najnowszych badań wykazano, że migdały mogą pomóc w leczeniu zaburzeń pamięci i koncentracji. Owoce migdałowca pospolitego podnoszą poziom neuroprzekaźnika acetylocholiny w mózgu, co może poprawić pamięć i koncentrację oraz hamują odkładanie się blaszek amyloidowych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego.

Surowcem szeroko wykorzystywanym w kosmetyce jest olejek ze słodkich migdałów tłoczony z nasion migdałowca pospolitego (z łac. Prunus amygdalus). Ma postać jasnożółtego, gęstego oleju o charakterystycznym, delikatnym zapachu. Prunus Amygdalus Dulcis (Sweet Almond) Oil może być nanoszony bezpośrednio na skórę, paznokcie i włosy. Olej nierozcieńczony i produkty zawierające 0,1% - 25% oleju nie powodują podrażnień i uczuleń. Olej ze słodkich migdałów nadaje się do sporządzania nawilżających kąpieli pielęgnacyjnych oraz do wykorzystania jako olejek bazowy do masażu. Olejkiem można przeprowadzać zabieg olejowania włosów, który doskonale wygładza strukturę włosa i zmniejsza ich łamliwość. Surowiec stanowi także składnik czynny gotowych produktów kosmetycznych. Olejek nadaje się do pielęgnacji każdego rodzaju skóry, zwłaszcza suchej i podrażnionej. Działa jak emolient tworząc na powierzchni skóry warstwę ograniczającą parowanie wody z komórek skóry. Znajdziemy go w kosmetykach przeznaczonych dla noworodków już od 1. dnia życia. Olej ze słodkich migdałów uelastycznia skórę i zapobiega powstawaniu rozstępów. Może być używany przez kobiety ciężarne. Podgrzanym olejem można przeprowadzić zabieg pielęgnacyjny na przesuszone skórki i zniszczone płytki paznokcia.

Z nasion migdałowca pospolitego otrzymuje się również olej migdałowy przeznaczony do celów spożywczych oraz napój migdałowy, do niedawna określany jako mleko roślinne. Mleko migdałowe to roślinna alternatywa dla mleka krowiego, wytwarzana z migdałów i wody. Jest popularnym wyborem dla osób z nietolerancją laktozy, wegan oraz tych, którzy chcą ograniczyć spożycie nabiału. Wersje bezcukrowe charakteryzuje niska kaloryczność.

W tradycyjnym azjatyckim systemie medycyny Unani migdały są używane w różnych postaciach: surowej, jako pasta, wywar, olej lub tabletki. Nasiona migdałowca pospolitego stosuje się jako środek odżywiający organizm i wzmacniający siły witalne, a także poprawiający wzrok, przeciwkaszlowy i przeczyszczający. Migdały podaje się osobom z chorobami wątroby i śledziony. Olejem migdałowym wykonuje się masaż czoła i skroni w przypadku migreny i bezsenności. Po zmieszaniu z ciepłą wodą olej służy do płukania jamy ustnej i gardła. Pastę ze słodkich migdałów w połączeniu ze skrobią i olejkiem miętowym używa się do zatrzymania krwioplucia, zaś zmieloną twardą skorupą otaczającą nasiona czyści się zęby. W Azji migdały są uważane za afrodyzjak. Dodatkowo podaje się je w przypadku infekcji układu moczowego i w kamicy nerkowej. Kobiety stosują je w razie bolesnego miesiączkowania.

Migdałowiec pospolity (Prunus amygdalus) to wieloletnia roślina należąca do rodziny różowatych (Rosaceae). Bywa nazywany również migdałowcem zwyczajnym bądź śliwą migdałem. Pochodzi z terenów Bliskiego Wschodu i Azji Południowej, ale obecnie jest uprawiany w wielu miejscach na świecie ze względu na jadalne nasiona (około 40% światowych komercyjnych upraw migdałów pochodzi z USA, głównie z Kalifornii).

Wyróżnia się dwie odmiany drzewa migdałowego: Prunus dulcis var dulcis uprawianą ze względu na owoce oraz Prunus dulcis var amara będącą źródłem olejku migdałowego i aromatów. Migdałowce preferują klimat śródziemnomorski z długim i ciepłym latem oraz łagodną i deszczową zimą.

Migdałowiec pospolity to średniej wielkości krzew lub nieduże drzewo liściaste osiągające zwykle koło 4 metrów wysokości, z pniem o średnicy wynoszącej do 30 cm. Posiada rozłożystą, kulistą koronę i pień z licznymi pęknięciami kory. Blaszki liściowe rośliny mają podłużny i lancetowaty kształt (ok. 12 cm długości). Początkowo posiadają jasnozielony kolor, który jesienią zmienia się na żółto-pomarańczowy. Liście migdałowca pospolitego charakteryzują się ząbkowanym brzegiem i ogonkiem liściowym o długości ok. 2,5 cm. Są ułożone naprzemiennie wzdłuż pędów. Pięciopłatkowe kwiaty w kolorze od białego do jasnoróżowego wyrastają pojedynczo lub w parach jeszcze przed pojawieniem się liści (wczesną wiosną). Obupłciowe kwiaty są zaopatrzone w pojedynczy słupek i liczne pręciki. Kwiaty mocno pachną i przyciągają liczne owady zapylające. Owocem są podłużne pestkowce o zielonkawej zewnętrznej łusce i twardej łupinie oraz jadalnym nasieniem w środku. Owoce dojrzewają późnym latem lub we wczesnych miesiącach letnich. Mają 3- 3,5 cm szerokości oraz 5 - 7 cm długości. Po dojrzeniu łuska pęka i zmienia barwę na żółtą, z czasem - czerwonawą.

Migdały, czyli jadalne nasiona owoców migdałowca pospolitego składają się z niewielkiej ilości wody (ok. 4%), węglowodanów (ok. 22%), białek (ok. 25%) i sporej ilości substancji lipidowych (niemal 50% masy stanowią tłuszcze). Skład tłuszczów nasion Prunus amygdalus jest korzystny dla zdrowia, ponieważ większość z nich stanowią jednonienasycone kwasy tłuszczowe MUFA (62%), wielonienasycone kwasy tłuszczowe PUFA (24%) przy niskiej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych (ok. 4%).

Fitosterole rośliny to m.in. beta-sitosterol, kampesterol, stigmasterol i 5-avenasterol. Migdały dostarczają około 575 kcal po zjedzeniu 100 g surowca. Owoce migdałowca pospolitego są bogate w fenolowe związki przeciwutleniające z grupy flawonoidów oraz kwasów fenolowych. Kwasy fenolowe obecne w migdałach można podzielić na pochodne kwasu benzoesowego (kwas prokatechowy, p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy) oraz pochodne kwasu cynamonowego (kwas ferulowy, chlorogenowy, neochlorogenowy, trans-p-kumarynowy, synapowy, kawowy). Flawonoidy obecne w migdałowcu to aurony, flawanony (glukozyd naryngeniny i eriodictyiolu), flawanole (katechina, epikatechina), flawonole (kwercetyna, kaemferol, izoramnetyna), antocyjany i chalkony. Procyjanidyny wyizolowane z migdałów to procyjanidyna B3+B1, B2, B7, C1. Migdały zawierają znaczne ilości błonnika (12,5 g/100 g surowca). Jadalne nasiona dostarczają witamin z grupy B (B1, B2, B3, B5, B6, B9), witaminy E oraz D, a także związków mineralnych (miedzi, manganu, cynku, magnezu, fosforu, wapnia, żelaza, potasu, selenu). Olej migdałowy w 32% składa się z kwasu oleinowego (należącego do grupy jednonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-9), w 13% z kwasu linolowego (nienasycony kwas tłuszczowy omega-6) i w 10% z nasyconych kwasów tłuszczowych (głównie kwasu palmitynowego). Olej migdałowy jest bogatym źródłem witaminy E.

Badania na zwierzętach pokazały, że nasiona migdałowca pospolitego posiadają własności nootropowe i hipofagiczne (zmniejszające łaknienie) które mogą wynikać ze zwiększonego metabolizmu hormonu serotoniny po podaniu surowca. Zaobserwowano znaczną poprawę uczenia się i pamięci u szczurów leczonych migdałami w porównaniu z grupą kontrolną zwierząt oraz spadek przyjmowania pokarmu i obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego we krwi. Migdały mogą stanowić element profilaktyki chorób neurodegeneracyjnych m.in. choroby Alzheimera, ponieważ związki w nich zawarte hamują działanie enzymu acetylocholinoesterazy. Ta aktywność zapobiega spadkowi stężenia acetylocholiny (rodzaj neuroprzekaźnika) w mózgu, a współcześnie wiadomo, że zmniejszona transmisja cholinergiczna oraz podwyższony poziom cholesterolu sprzyjają odkładaniu się płytek amyloidowych w obrębie układu nerwowego.

Ekstrakt z migdałów posiada silne działanie przeciwutleniające, głównie dzięki zawartości związków polifenolowych oraz witamin. Nasiona migdałowca pospolitego zawierają duże ilości witaminy E (ok. 77 mg/100 g). Jest to rozpuszczalny w tłuszczach antyutleniacz. Związki czynne Prunus amygdalus działają ochronnie na wątrobę, skutecznie zmniejszając poziom wskaźników wątrobowych (fosfatazy alkalicznej, aminotransferazy alaninowej i asparaginianowej, dehydrogenazy mleczanowej), jednocześnie zwiększając komórkowe stężenie glutationu, dysmutazy ponadtlenkowej i katalazy odpowiadających za utrzymanie równowagi oksydacyjnej w organizmie. Dzięki zawartości polifenoli nasiona migdałowca pospolitego stanowią element prewencji wielu chorób związanych ze stresem oksydacyjnym (m.in. chorób układu krążenia). Badania epidemiologiczne wykazują zależność pomiędzy regularnym spożywaniem migdałów, a zmniejszonym ryzykiem choroby wieńcowej, co wskazuje na ich działanie kardioprotekcyjne.  
Badania na ochotnikach wykazały dużą skuteczność migdałów w obniżaniu poziomu cholesterolu całkowitego we krwi. Aktywność ta często była wyższa niż przewidywana na podstawie zawartości kwasów tłuszczowych w surowcu i związana z wysoką ilością kwasów MUFA (jednonienasyconych kwasów tłuszczowych) oraz fitosteroli (beta-sitosterolu, kampesterolu, avenasterolu, stigmasterolu) w migdałach. W jednym z badań wykazano, że dzienne spożycie 100 gramów migdałów obniżyło cholesterol całkowity i cholesterol LDL w osoczu o odpowiednio 9% i 12% wśród grupy 26 pacjentów z hipercholesterolemią.
Migdały mogą wspomóc utrzymanie prawidłowej masy ciała ponieważ dostarczają sporej ilości białka i błonnika pokarmowego oraz charakteryzują się niskim indeksem glikemicznym. Ich zjedzenie zapewnia dłuższe uczucie sytości i pomaga zapanować nad napadami głodu. Badania wskazują na zmniejszone ryzyko wystąpienia cukrzycy typu II u osób spożywających produkty o wysokiej zawartości błonnika i niskim indeksie glikemicznym. W jednym z badań włączenie migdałów do posiłku bogatego w węglowodany spowodowało mniejsze wahania poziomu glukozy we krwi u zdrowych mężczyzn i kobiet.

Słodkie migdały mogą być spożywane na surowo i stanowią zdrowe urozmaicenie codziennej diety. Migdały są szeroko stosowane w kuchniach świata m.in. do produkcji marcepanu czy słodkiego likieru amaretto. Wytwarza się z nich  napój roślinny zwany mlekiem migdałowym. Poddawane są procesom prażenia, blanszowania, rozdrabniania cząstek (mąka migdałowa) i ekstrakcji oleju.

Gorzkie migdały pochodzące z innej odmiany migdałowca (Prunus dulcis var. amara) bywają promowane często jako alternatywna terapia w leczeniu raka. Nie powinny być jednak spożywane, ponieważ stanowią źródło amigdaliny, która w przewodzie pokarmowym uwalnia toksyczny dla człowieka cyjanowodór (kwas pruski).

Ze względu na działanie hipoglikemiczne należy ograniczyć spożywanie słodkich migdałów na 2 tygodnie przed planowanym zabiegiem.

Z owoców migdałowca pozyskuje się olej migdałowy Prunus Amygdalus Dulcis Oil o lekkim zapachu i nieco orzechowym smaku. Największe właściwości prozdrowotne posiada zimnotłoczony i nierafinowany olej ze słodkich migdałów. Produkt może być wykorzystywany u niemowląt, dzieci, kobiet w ciąży i dorosłych. Nadaje się do codziennej pielęgnacji skóry przesuszonej i podrażnionej. Przykładowe zastosowanie oleju z owoców migdałowca pospolitego:

• do nanoszenia na skórę ciała w zastępstwie kremów i balsamów;
• do masażu (jako olej bazowy);
• do zapobiegania rozstępom u kobiet ciężarnych;
• do przyrządzania odżywczych kąpieli - wystarczy dodać kilka kropli oleju  (8-10 ml) do wanny wypełnionej w 1/3 ciepłą wodą;
• do nanoszenia na przesuszone skórki wokół paznokcia i wmasowywania w płytkę paznokciową (naturalna odżywka wzmacniająca);
• do olejowania włosów lub do ujarzmiania przesuszonych końcówek włosów;
• Spożywczy olej migdałowy może być dodawany do sałatek i innych dań na zimno.
• Olej z gorzkich migdałów, zawierający benzaldehyd, jest stosowany jako aromat spożywczy oraz do produkcji perfum.

Regularnie spożywane migdały słodkie mogą obniżyć poziom glukozy we krwi. Należy zachować ostrożność podczas stosowania leków przeciwcukrzycowych, ze względu na synergizm działania z owocami Prunus amygdalus. Takie połączenie może doprowadzić do zbyt dużych spadków poziomu cukru we krwi.

Efektem spożywania migdałów gorzkich jest senność i spowolnienie oddechu. Owoce pozyskiwane z Prunus amygdalus var. amara mogą nasilać działanie leków uspokajających/nasennych i powodować nadmierną senność oraz problemy z oddychaniem. Spożycie w większych ilościach może być niebezpieczne i prowadzić do zatrucia.

Słodkie migdały są często elementem codziennej diety. Uznaje się je za bezpieczne dla zdrowia. Jak każdy surowiec pochodzenia roślinnego mogą wywołać reakcję alergiczną, która objawia się reakcjami skórnymi (zaczerwienienie, wysypki, swędzenie), dolegliwościami żołądkowo - jelitowymi, problemami z oddychaniem, a nawet wstrząsem anafilaktycznym.

Spożywanie gorzkich migdałów jest niebezpieczne ze względu na obecność glikozydu cyjanogennego amigdaliny, która w przewodzie pokarmowym ulega przemianie do toksycznego cyjanowodoru. Zatrucie tą substancją powoduje bóle i zawroty głowy, nudności i wymioty, tachykardię i spadek ciśnienia tętniczego krwi, depresję układu nerwowego, problemy z oddychaniem, a w niektórych przypadkach może prowadzić do śmierci. Przyjmuje się że zjedzenie około 50 sztuk migdałów gorzkich przez osobę dorosłą lub 10 szt. przez dziecko może być śmiertelne.

Olej tłoczony z migdałów po naniesieniu na skórę może wywołać zaczerwienienie, swędzenie i wysypkę.