Babka lancetowata — zioło na piegi, trądzik i cienie pod oczami

Babka lancetowata (Plantago lanceolata), inaczej nazywana babką wąskolistną, babką koniczynową, języczkami, to pospolita roślina występująca na trawiastych i suchych terenach strefy umiarkowanej (Europa, Azja Północna i Środkowa). Można ją spotkać na łąkach, pastwiskach, wzgórzach, terenach przydrożnych. Odmiany uszlachetnione babki wąskolistnej są uprawiane na glebach wilgotnych z dużą zawartością azotu.

Roślina posiada liście o lancetowatym kształcie, całobrzegie, stopniowo zwężające się do łodygi. Układają się one nad ziemią w postać rozety. Liść babki posiada równoległe unerwienie w liczbie 3-7 żył. Jego wymiary dochodzą do 50-100 mm długości. Łodyga babki jest bezlistna. Wieńczy ją walcowaty bądź kulisty kłos (kwiatostan) złożony z drobnych kwiatów. Kwiaty Plantago lanceolata są koloru brunatnego, zawierają bardzo długie, białe pręciki zakończone żółtym pylnikiem. Ich korona jest zrosłopłatkowa.

Babka kwitnie w okresie od maja do września. Osiąga rozmiar w przedziale 5-50 cm. Owoc ma postać dwunasiennej torebki (po dwa czerwonobrunatne nasiona w torebce).

Najczęściej wykorzystywanym surowcem pozyskiwanym z babki lancetowatej jest liść, rzadziej całe ziele bądź nasiona rośliny. Liść babki lancetowatej w postaci ziół do zaparzania stanowi tradycyjny produkt leczniczy w podrażnieniach błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Przynosi ulgę w przypadku suchego kaszlu. Mieszanki ziołowe z babką lancetowatą i innymi ziołami wspierającymi drogi oddechowe (np. prawoślazem czy lipą) są używane przy przeziębieniu u osób dorosłych. Syrop z babki lancetowatej osłania i powleka jamę ustną, jest pomocny w stanach zapalnych gardła. Podobnie działają tabletki do ssania zawierające opisywaną roślinę. Na rynku istnieją gotowe mieszanki ziołowe z babką przynoszące poprawę w przypadku zgagi. Wykorzystuje się w nich powlekające właściwości liścia babki i pozytywny wpływ surowca roślinnego na mikroflorę przewodu pokarmowego. Samodzielnie można przygotowywać napary z babką, prawoślazem i żywokostem w przypadku występujących wrzodów żołądka. W połączeniu z piołunem, bobrkiem i tatarakiem babka wąskolistna pobudza trawienie.

Napary i odwary z liści babki oprócz korzystnego wpływu na układ oddechowy mają również zastosowanie zewnętrzne jako środek regenerujący na skórę oraz przyspieszający granulację ran. Sok wyciskany z babki lancetowatej oraz ekstrakty z surowca wykazują właściwości przeciwbakteryjne wobec Staphylococcus aureus, Streptococcus β-hemolyticus, Proteus vulgaris, Salmonella, Shigella, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae i Bacillus subtilis. Babka lancetowata wchodzi w skład wielu kosmetyków. Można ją spotkać w żelach i piankach do higieny intymnej do zastosowania w przypadku stanów zapalnych błon śluzowych, podrażnień, hemoroidów i infekcji narządów płciowych. Babka lancetowata stanowi aktywny składnik kremów oraz żeli na powieki i okolice oczu. Przeciwdziała opuchliźnie, rozjaśnia skórę pod oczami. Działanie babki polegające na usprawnieniu mikrokrążenia jest wykorzystywane w żelach na opuchnięte i obolałe nogi.

Roślina regeneruje naskórek. Wchodzi w skład kremów odżywczych i przeciwzmarszczkowych. Ze względu na lekkie działanie antyseptyczne jest składnikiem kosmetyków do cery trądzikowej.

Lecznicze właściwości babki lancetowatej wykorzystywane były już od czasów starożytnych. Świeże liście rośliny przykładano na ukąszenia węży i skorpionów, zresztą po dziś dzień stosuje się je po ukąszeniach owadów, na oparzenia i trudno gojące się rany. W zapiskach z ksiąg św. Hildegardy babka wąskolistna jawi się jako cudowne zioło na drogi moczowe i nerki, drogi rodne (zapobiega poronieniom), przeciwkrwotoczne, przeciwwymiotne, jako środek pomocny przy ranach i oparzeniach oraz do pozbycia się piegów. W nieco późniejszych czasach zaczęto wykorzystywać babkę do leczenia gruźlicy i uporczywych śluzów dróg oddechowych. Po zmieszaniu z białkiem jaja kurzego babkę stosowano na obrzęki i stłuczenia. Odwaru używano także do przemywania oczu w stanach zapalnych spojówek.

Młode liście rośliny są jadalne, można je wykorzystywać jako element sałatek. Dodaje się je również do niektórych rodzajów tytoniu. Nasiona z kolei stanowią składnik paszy dla zwierząt ze względu na zawartość białek oraz substancji tłuszczowych.

Substancje czynne zawarte w babce lancetowatej to między innymi glikozydy irydoidowe. Ich ilość jest różna w poszczególnych elementach rośliny (liście, całe ziele, nasiona), waha się w zależności od pory roku oraz sposobu wzrastania (dziko rosnąca babka czy też plantacje na odpowiednio przygotowanych glebach). Młode liście babki zawierają nawet 9% glikozydów irydoidowych, podczas gdy średnią zawartość w zielu dojrzałej rośliny szacuje się na 2-3%. Do glikozydów irydoidowych babki wąskolistnej zaliczamy aukubinę, katalpol, globularynę, asperulozyd oraz kwas genipozydowy. Substancje z tej grupy działają antybakteryjnie i przeciwzapalnie – stąd wynika zasadność stosowania ekstraktów z babki na wszelakie rany i podrażnienia błon śluzowych. Roślina działa kojąco na przewód pokarmowy, co wynika m.in. z właściwości spazmolitycznych i antyhepatotoksycznych irydoidów. W badaniach na zwierzętach laboratoryjnych wykazano hamowanie skurczów jelit wywołanych działaniem acetylocholiny, histaminy oraz jonów baru i potasu przez ekstrakt z Plantago lanceolata. Efekty były porównywalne do zastosowania papaweryny i atropiny.

Babka lancetowata zawiera także glikozydy fenetylowe: akteozyd, izowerbaskozyd, lawendulofoliozyd i plantamajozyd. Związki te są aktywnymi przeciwutleniaczami, działają antynowotworowo (blokowanie kinazy białkowej C przez akteozyd) i przeciwzapalnie. Akteozyd wykazuje działanie hamujące wobec wirusa wścieklizny rzekomej (choroba Aujeszkiego zwierząt gospodarskich).

Właściwości lecznicze babki lancetowatej wynikają również z dużej zawartości flawonoidów. Można tu wymienić m.in. apigeninę, luteolinę, skutelareinę, baikaleinę, kwas chlorogenowy i kwas neochlorogenowy. Podobnie jak glikozydy fenetylowe działają antyoksydacyjnie (neutralizacja wolnych rodników), przeciwnowotworowo (m.in. na komórki nowotworowe tarczycy, czerniaka oraz gruczolakoraka piersi poprzez hamowanie ich wzrostu i działanie cytotoksyczne, blokowanie działania hialuronidazy i cyklicznej fosfodiesterazy AMP), przeciwzapalnie i przeciwwirusowo. Dodatkowo przypisuje im się działanie antyhistaminowe i łagodzące zmiany skórne. Badania przeprowadzone w 2006 roku sugerują pozytywny wpływ herbaty z liści babki lancetowatej na zdrowie osób z AIDS.

Substancje śluzowe babki lancetowatej w największej ilości występują w liściach. Śluzy uzupełniają ubytki w uszkodzonej śluzówce gardła i hamują tym samym odruch kaszlu. Podane doustnie powlekają błony śluzowe, przynosząc ulgę w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka. Śluzy nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Zmiażdżone nasiona babki również posiadają substancje śluzowe, a przechodząc przez jelita, pobudzają je do pracy i przynoszą ulgę przy zaparciach. Powlekając skórę, śluzy działają ochronnie w jej stanach zapalnych.

Babka wąskolistna zawiera także substancje garbnikowe, którym zawdzięcza swoje działanie ściągające. Świeże, lekko zmiażdżone liście przynoszą ulgę w miejscu ukąszeń, natomiast naparami z rośliny można płukać podrażnioną jamę ustną.

Kolejną grupą substancji czynnych Plantago lanceolata są fitosterole (sitosterol, stigmasterol, kampesterol). Występują we wszystkich częściach rośliny. Fitosterole wykazują pozytywny wpływ na naskórek, zmniejszając obrzęki i stany zapalne. Ponadto działają antynowotworowo i obniżają poziom cholesterolu. Babka lancetowata zawiera kwas krzemowy, substancje mineralne (duża ilość cynku i potasu) oraz saponiny. Dla saponin wykazano właściwości przeciwwirusowe oraz hemolityczne.

Część substancji zawartych w roślinie działa immunostymulująco. Działanie pobudzające na układ odpornościowy, polegające na wzroście produkcji przeciwciał i zwiększaniu uwalniania czynnika angiogenezy w limfocytach, udowodniono dla polisacharydów babki zawartych w liściach, aukubiny, katalpolu, kwasu chlorogenowego i akteozydu. Badania na zwierzętach udowodniły przeciwrobacze działanie wodnych i etanolowych ekstraktów z Plantago lanceolata (wobec owsików u myszy).

Liść babki lancetowatej w postaci ziół do zaparzania stosuje się w ilości 4-6 gramów surowca leczniczego na dobę. Z liści należy wykonać napar poprzez zalanie płaskiej łyżki stołowej niepełną szklanką wrzącej wody (około 150 ml). Sporządzoną herbatę powinny spożywać osoby dorosłe i młodzież powyżej 12 roku życia w przypadku nieżytu górnych dróg oddechowych. Okres stosowania nie powinien przekraczać tygodnia, później wskazana jest konsultacja lekarska. Brak jest danych dotyczących bezpieczeństwa leczenia w przypadku dzieci, kobiet w ciąży i karmiących piersią. Obecne na rynku syropy z babki lancetowatej stosuje się 3-5 razy dziennie w zależności od nasilenia objawów i wieku osób leczonych. Zarejestrowane są do stosowania już od 6 roku życia.

Napar pobudzający trawienie.

Mieszamy łyżkę liści babki lancetowatej oraz łyżkę liści bobrka trójlistnego. Taką mieszankę zalewa się szklanką wrzątku i zaparza przez okres 15 minut. Gotowy napar spożywa się 3 razy dziennie, 15 minut przed posiłkiem.

Mikstura przeczyszczająca z babki lancetowatej.

Należy zagotować pół litra wody z dodaną łyżeczką nasion. Całość gotujemy kilka minut, następnie miażdżymy nasiona i dosładzamy miodem. Gotowy odwar można spożywać w ilości do dwóch filiżanek na dobę.

Babkę w postaci świeżych, umytych i zmiażdżonych liści przykłada się na podrażnioną skórę, ukąszenia, obrzęki. Właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne babki wykorzystywane są w kosmetykach do pielęgnacji skóry trądzikowej, z piegami i przebarwieniami oraz tracącej elastyczność.

Przeciwzmarszczkowa maseczka rozświetlająca.

Garść liści babki należy zblendować, dodać dużą łyżkę śmietany i dobrze wymieszać. Papkę nałożyć na twarz i dekolt i pozostawić na 15 minut. Pozostałości zmyć letnią wodą. 

Śluz zawarty w babce lancetowatej może opóźniać bądź zmniejszać wchłanianie doustnych środków leczniczych. Zaleca się zachowanie 2-3 godzinnego odstępu między lekami a przetworami z babki lancetowatej.

Możliwe jest wystąpienie reakcji nadwrażliwości, szczególnie u osób z atopiami skóry. Nadmierne spożycie nasion z babki lancetowatej może spowodować bóle brzucha i biegunkę. Ze względu na niską zawartość aukubiny w Plantago lanceolata w praktyce klinicznej nie zaobserwowano zatrucia surowcami zielarskimi tej rośliny. Maksymalne dawki aukubiny podane zwierzętom spowodowały stan zapalny żołądka i jelit (900 mg/kg masy ciała).