Papaja – właściwości, skład, stosowanie

Papaja jest rośliną wykorzystywaną w etnomedycynie wielu krajów, głównie Ameryki Środkowej, Południowej, Azji i Afryki. Ekstrakty z poszczególnych części Carica papaya stosuje się w leczeniu malarii, chorób pasożytniczych, infekcji wirusowych i bakteryjnych, cukrzycy, nadciśnienia, choroby wrzodowej, astmy i chorób nowotworowych. Lateks pozyskiwany z papai jest traktowany jako lek na egzemę i łuszczycę. Nasiona wydobywane z owoców miesza się z miodem i podaje jako środek przeciwrobaczy oraz do łagodzenia bólu brzucha. Kobiety karmiące piersią spożywają dojrzałe owoce melonowca właściwego aby pobudzić laktację.

Właściwości prozdrowotne papai zostały potwierdzone w wielu współcześnie przeprowadzonych badaniach. Dziś wiadomo, że papaja działa przeciwzapalnie i przeciwutleniająco, a więc hamuje rozwój wielu chorób związanych z zaburzoną równowagą oksydacyjną komórek. Roślina posiada właściwości przeciwnowotworowe, przeciwcukrzycowe, wspomaga pracę wątroby i nerek, działa przeciwbiegunkowo, hamuje rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych, zapobiega tworzeniu się wrzodów przewodu pokarmowego, reguluje poziom lipidów osoczowych, działa antyagregacyjnie na płytki krwi. Wykazano, że ma pewne właściwości antykoncepcyjne i wspomaga w walce z otyłością. W aptekach są dostępne głównie suszone liście papai przeznaczone do sporządzania naparów, a także miąższ z owoców zamknięty w saszetkach do bezpośredniego spożycia oraz kapsułki z Carica Papaya Fruit Extract.  

Papaja od lat była wykorzystywana w medycynie tradycyjnej do zwalczania całego wachlarza schorzeń skórnych. Roślina wywiera dobroczynny wpływ na skórę i ułatwia leczenie zmian grzybiczych, wirusowych oraz bakteryjnych. Na terenie Afryki miąższ papai nadal wykorzystuje się w szpitalach do leczenia oparzeń i gojenia ran. Badania dowiodły, że ekstrakty z papai doskonale wspierają procesy gojenia się ran. Ma to miejsce m. in. dzięki silnemu działaniu przeciwutleniającemu rośliny i hamowaniu powstawania reaktywnych rodników tlenowych w miejscu zranienia (o których wiadomo że uszkadzają delikatne struktury komórkowe). Składniki aktywne Carica papaya przywracają równowagę oksydacyjną w obrębie fibroblastów budujących skórę -zmniejszają napływ jonów wapnia do cytoplazmy, odwracają dysfunkcje mitochondriów wywołanych stresem oksydacyjnym i ułatwiają utrzymanie równowagi oksydacyjnej wewnątrz komórek skóry narażonej na działanie czynników uszkadzających. Składniki papai warunkują również jej działanie przeciwzapalne (hamowanie aktywności enzymu cyklooksygenazy) oraz wpływają korzystnie na metabolizm argininy, aminokwasu biorącego aktywny udział w procesie gojenia się ran. Udowodniono, że ekstrakty z Carica papaya zwiększają syntezę kolagenu typu I. Doustna suplementacja papai może również przynieść pozytywne efekty w aspekcie gojenia się ran. W badaniach na zwierzętach z cukrzycą, podawanie fermentowanych owoców papai przyspieszało gojenie się trudnych do wyleczenia ran cukrzycowych.

Poza tym papaja dostarcza cennych surowców, które mogą być  wykorzystywane w codziennej pielęgnacji skóry. Olej z nasion rośliny Carica Papaya Seed Oil jest tzw. emolientem tłustym. Składnik tworzy na powierzchni skóry warstwę, która zapobiega utracie wody z jej głębszych warstw (działanie okluzyjne). Z tego względu Carica Papaya Seed Oil  jest składnikiem odżywczych kremów, balsamów i maseczek przeznaczonych do pielęgnacji skóry suchej, z widocznymi oznakami odwodnienia. Olej wygładza łuski włosów i chroni je przed działaniem szkodliwych czynników zewnętrznych np. wysokiej temperatury, która towarzyszy zabiegom stylizującym włosy.

Częstym składnikiem kosmetyków jest ekstrakt z owoców papai tj. Carica Papaya Fruit Extract. Ekstrakt posiada właściwości złuszczające martwe komórki naskórka. Wynikają one z obecności w surowcu enzymów proteolitycznych (głównie papainy), które odpowiadają za rozkład składników białkowych. Carica Papaya Fruit Extract szczególnie często jest dodawany do wszelakich peelingów i maseczek pielęgnacyjnych, mających za zadanie ujednolicenie struktury skóry i jej rozświetlenie. Zawartość enzymów proteolitycznych w owocach papai sprawia, że kosmetyki z tym składnikiem pomagają w pozbyciu się zmian pigmentacyjnych na skórze (przebarwień posłonecznych, plam starczych). Papaja doskonale wyrównuje koloryt cery i pobudza odnowę głębszych warstw skóry. Ekstrakt z papai działa przeciwzapalnie i antydrobnoustrojowo, pomaga zmniejszyć łojotok, zapobiega tworzeniu się zaskórników oraz zwęża rozszerzone pory. Nadaje się więc do pielęgnacji skóry tłustej i trądzikowej. Dodatkowo ekstrakt z owoców papai ma działanie antyoksydacyjne, przez co spowalnia procesy powstawania zmarszczek.  

Lateks owocowy niedojrzałej papai zawiera chymopapainę, którą stosuje się w leczeniu przepuklin dolnych kręgów lędźwiowych.

Papaina czyli enzym pozyskiwany z różnych części papai, ale głównie z mlecznego soku wypełniającego niedojrzałe, zielone owoce jest używana w wielu gałęziach przemysłu (m. in. środek zmiękczający mięso).

Papaja Carica papaya czyli melonowiec właściwy to roślina należąca do rodziny melonowcowatych Caricaceae. Pochodzi z karaibskiej części Ameryki Środkowej, nizinnych terenów Ameryki Południowej oraz południowej części kontynentu północnoamerykańskiego. Obecnie jest uprawiana w subtropikalnych i tropikalnych rejonach na całym świecie. Choć papaja bywa nazywana drzewem melonowym, w rzeczywistości nie jest drzewem a byliną - nie wytwarza prawdziwej tkanki drzewiastej. Jest rośliną wiecznie zieloną, a okres jej owocowania może trwać nawet przez cały rok. Uprawy Carica papaya są prowadzone w miejscach ciepłych, gdzie średnia roczna temperatura oscyluje w granicach 21 - 33 st. C oraz na stanowiskach słonecznych i osłoniętych od wiatru.

Roślina preferuje żyzne gleby gliniaste o neutralnym odczynie pH (6 - 7). Rośnie na wysokościach do 1600 metrów n.p.m. Papaja posiada najczęściej pojedynczą, niezdrewniałą łodygę która dorasta do 2 - 6 metrów wysokości (maksymalnie do 10 metrów). Cylindryczna w przekroju łodyga jest pusta w środku i zbudowana z tkanki o gąbczasto - włóknistej strukturze. W przekroju osiąga do 10 - 30 cm średnicy. Łodyga (najczęściej nie rozgałęziona) jest zaopatrzona w dobrze rozbudowany, rozległy system korzeniowy. Co charakterystyczne, na łodydze Carica papaya widoczne są ślady ( nazywane bliznami) po nasadach opadłych już liści. Łodyga, często mylona z pniem jest zakończona parasolowatym baldachimem okazałych liści. Liście papai są ułożone spiralnie. Posiadają długi ogonek liściowy, pusty w środku, o zielonym lub fioletowawym kolorze. Okazała, dłoniasta blaszka liściowa jest głęboko wycięta i tworzona przez 7 klap. Na brzegach liści widać wyraźne ząbkowanie. Powierzchnia blaszki liściowej jest naga, a jej średnica dochodzi do 70 cm. Papaja jest rośliną dwupienną (zwykle występują osobniki żeńskie i męskie), ale spotyka się również odmiany hermafrodytyczne. Kwiaty papai są drobne i żółtawe, mają lejkowaty kształt. Wyrastają pojedynczo lub są zebrane po 3 sztuki w kątach liściowych. Kwiaty żeńskie mają zwykle 3 - 5 cm długości. Posiadają słupek i są pozbawione pręcików. Drobne kwiaty męskie (o długości około 2,5 mm) tworzą długie i zwisające wiechy (grona). Są zaopatrzone w dwa rzędy pręcików (po 10 sztuk w każdym). 

Okazałe owoce papai (jagody) zwisają tuż pod baldachimem utworzonym przez liście. Są jadalne i cenione ze względu na swój smak oraz wartości odżywcze. Smak papai opisywany jest jako lekko słodki, z wyczuwalnym posmakiem piżma. Początkowo owoce posiadają zieloną skórkę, która w miarę ich dojrzewania zmienia się na żółtopomarańczową. W środku owoców znajduje się żółty bądź różowopomarańczowy, soczysty miąższ z centralnie położonym zagłębieniem wypełnionym czarnymi nasionami wielkości grochu. Kuliste, pokryte galaretowatą warstwą nasiona również są jadalne. Owoce melonowca właściwego maja zazwyczaj 15 - 20 cm długości (zdarzają się również egzemplarze dużo większe) i ważą około 450 gramów (spotyka się owoce o wadze nawet 10 kg). Są gruszkowate lub bardziej owalne.

Łacińska nazwa papai Carica papaya pochodzi o łacińskiego słowa carica, które oznacza jadalną figę.

Poszczególne części Carica papaya (owoce, sok owocowy, nasiona, korzeń, liście, lateks) zawierają nieco odmienny profil substancji chemicznych. 100 gramów dojrzałych owoców papai dostarcza około 163kJ energii, białko (0,6 g), tłuszcze (0,1 g), błonnik (0,8 g) i węglowodany (7,2 g). Owoce są bogate w składniki mineralne: potas (223 mg), sód (8 mg), fosfor (10 mg), wapń (20 mg), żelazo (0,25 mg), cynk (0,08 mg), miedź (0,05 mg), mangan (0,04 mg) i magnez (21 mg)/100 g oraz witaminy: kwas foliowy (37 µg), tiaminę (0,023 mg), ryboflawinę (0,027 mg), niacynę (0,357 mg), kwas pantotenowy (0,191 mg) i karotenoidy plamkowe (1,2- 6,4 mg), takie jak β-karoten i β-kryptoksantyna, wiolaksantyna czy zeaksantyna. Owoce zawierają również antyutleniacze z grupy kwasów fenolowych, flawonoidów (kwercetyna, mirycetyna, kemferol) i lignanów, a także monoterpenoidy (4- terpineol, linalool, tlenek linalolu). Ekstrakt i sok owocowy Carica papaya zawiera związki z grupy alkaloidów, glikozydów, flawonoidów, a także saponiny, terpenoidy, steroidy i garbniki. W soku papai wyodrębniono kwas n- masłowy, n- heksanowy i n-oktanowy, kwasy tłuszczowe: mirystynowy, palmitynowy, stearynowy, linolenowy, linolowy i oleinowy. Nasiona zawierają m. in. kwasy tłuszczowe, surowe białko i włókno, olej z papai, alkaloidy karpainę, karycynę, glukotropakolinę i enzym mirozynę. W liściach odnaleziono m. in. alkaloidy karpainę i pseudokarpainę, a także dehydrokarpainę I i II , cholinę, witaminy C i E oraz karpozyd. Lateks pozyskany z papai jest źródłem enzymów proteolitycznych m. in. papainy i chemopapainy oraz peptydazy A, peptydazy B i lizozymów.

Metanolowy ekstrakt z nasion papai wykazał właściwości przeciwwrzodowe w badaniach na zwierzętach. Ekstrakt proporcjonalnie do wzrostu stężenia wyraźnie zmniejszał uszkodzenia błony śluzowej żołądka wywoływane substancjami wrzodotwórczymi tj. etanolem, kwasem octowym i indometacyną (lek przeciwbólowy). Uważa się, że mechanizm przeciwwrzodowego działania nasion papai jest oparty głównie na ich właściwościach przeciwutleniających, a także pobudzeniu wytwarzania śluzu w przewodzie pokarmowym i zmniejszeniu kwasowości żołądka.

Spożywanie papai może być istotnym elementem diety chroniącej wątrobę. W dotychczas przeprowadzonych badaniach wykazano hepatoprotekcyjne właściwości Carica papaya m. in. obniżenie poziomu podwyższonych biomarkerów wątrobowych (ALAT, ASPAT, bilirubiny) oraz zwiększenie ilości enzymów przeciwutleniających. W doświadczeniach roślina hamowała toksyczne działanie środków obciążających narząd m.in. tetrachlorku węgla czy arsenianu sodu.  

Carica papaya zawiera składniki aktywne o działaniu nefroprotekcyjnym i może być użyteczna w zapobieganiu uszkodzeniom nerek wywołanym np. przez powszechnie stosowany lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy - paracetamol.

Wykazano korzystny wpływ ekstraktu z owoców papai na profil lipidowy. W przeprowadzonych doświadczeniach substancje czynne zawarte w ekstrakcie obniżały poziom cholesterolu całkowitego (TC) i cholesterolu LDL, a także triglicerydów (TG). Jednocześnie zaobserwowano znaczący wzrost ilości we krwi lipoprotein o dużej gęstości (HDL). Mechanizm działania hipolipemicznego papai najprawdopodobniej wynika z wpływu rośliny na poziomy enzymów biorących udział w syntezie cholesterolu. Ekstrakty Carica papaya indukują aktywność acylotransferazy lecytynowo-cholesterolowej LCAT, przy jednoczesnym zmniejszaniu aktywności lipazy. Dodatkowo u zwierząt narażonych na dietę bogatotłuszczową ale otrzymujących ekstrakt z papai, zauważono wyraźnie mniejsze stłuszczenie wątroby, jedynie łagodne zmiany zwyrodnieniowe narządu oraz niewielkie przekrwienie.

Doświadczalnie stwierdzono korzystny wpływ papai w walce z otyłością. Substancje czynne zawarte w ekstraktach z owoców Carica papaya oraz w soku z papai przyczyniły się do spadku masy ciała i zmniejszenia zawartości tkanki tłuszczowej u zwierząt karmionych dietą bogatotłuszczową. Może to wynikać m.in. z hamowania enzymu rozkładającego tłuszcze dostarczane z pożywieniem przez papaję tj. lipazy trzustkowej. Poza spadkiem masy ciała odwrócone zostały zmiany spowodowane dostarczaniem wysokotłuszczowej diety - przerost adipocytów (komórek tkanki tłuszczowej), wzrost poziomu lipidów osocza i zwiększenie poziomu markerów stresu oksydacyjnego (np. dialdehydu malonowego). Włączenie papai i/lub soku z owoców papai do codziennej diety może być więc obiecującą alternatywną metodą walki z otyłością i chorobami z nią związanymi.

Papaja wykazuje aktywność przeciwcukrzycową, a mechanizm tego działania jest skomplikowany i nie do końca wyjaśniony. Współcześnie wiadomo, że substancje czynne zawarte w Carica papaya pomagają regulować poziom glukozy we krwi, wpływają korzystnie na zaburzony profil lipidowy towarzyszący cukrzycy oraz regulują procesy wydzielania insuliny i zwiększają wrażliwość komórek organizmu na ten hormon. Doświadczalnie potwierdzono hamujący wpływ różnych ekstraktów z nasion papai na aktywność enzymów rozkładających węglowodany tj. alfa- glukozydazy i alfa- amylazy. W badaniach na zwierzętach podawanie soku z papai zwiększało ekspresję receptorów insulinowych w mięśniach szkieletowych oraz podnosiło ekspresję transportera dla glukozy GLUT 4.

W aptece możemy znaleźć suplementy diety z papają w formie kapsułek, płynu doustnego, saszetek lub mieszanek ziołowych.

• sok z papai - najlepiej tłoczony na zimno, bez dodatku cukru; polecany do regulacji procesów trawiennych (przy zaparciach, wzdęciach), w celu poprawy odporności, w trakcie procesu odchudzania;
• miąższ z owoców papai - działa rozjaśniająco na plamy pigmentacyjne (przebarwienia), nakłada się go na zmiany skórne np. brodawki, skórę zajętą zmianami grzybiczymi;
• suszone i zmielone nasiona papai - tradycyjnie są stosowane jako surowiec przeciwpasożytniczy; po zmieszaniu z miodem podaje się je dzieciom do zwalczania robaczycy;
• dojrzałe owoce papai są spożywane jako żywność; można z nich przyrządzać smoothies i wszelakie koktajle;
• suszone liście papai - wykorzystuje się je do wytwarzania aromatycznego naparu; napar można stosować wewnętrznie, przecierać nim skórę lub używać do płukania włosów z problemem łupieżu;
• mus z owoców papai - na rynku farmaceutycznym dostępny jest środek spożywczy w postaci saszetek zawierających organiczny mus z owoców papai;

Ekstrakt z Carica papaya jest elementem gotowych produktów kosmetycznych tj. żeli pod prysznic, mydeł, kremów i balsamów, peelingów oraz maseczek enzymatycznych. 

Przykładowe przepisy na maseczki DIY z wykorzystaniem papai:

• maseczka rozświetlająca - miksujemy łyżkę miąższu z papai z łyżeczką miodu oraz jogurtu naturalnego; gotową papkę nakładamy na twarz i zmywamy po 10 minutach;
• maseczka do cery tłustej - mieszamy pulpę z papai wraz z sokiem z cytryny; nakładamy na twarz;
• maska na zniszczone włosy - miąższ z papai mieszamy z mleczkiem kokosowym oraz miodem do uzyskania konsystencji papki; maskę nakładamy na wilgotne włosy i zostawiamy na pół godziny; po tym czasie myjemy  włosy jak zwykle; 

Papaja nasila działanie leków przeciwzakrzepowych, do których zalicza się substancje zwane antagonistami witaminy K (warfarynę, acenokumarol), inhibitory czynnika Xa (rywaroksaban, apiksaban, fondaparynuks, sulodeksyd), dabitagran, heparyny drobnocząsteczkowe i fondaparynuks. Takie połączenie zwiększa ryzyko wystapienia siniaków i krwawień.

Leki przeciwcukrzycowe mogą wchodzić w interakcje z suplementami zawierającymi papaję, ponieważ roślina obniża poziom glukozy we krwi. Przyjmowanie papai razem z lekami przeciwcukrzycowymi może spowodować zbyt niski poziom cukru we krwi.

Spożywanie papai wraz z amiodaronem może zwiększyć ilość amiodaronu w organizmie. W badaniach na zwierzętach zaobserwowano wzrost (60-70%) ogólnoustrojowego narażenia na amiodaron po wcześniejszym podaniu ekstraktu z papai. Skutkuje to nasileniem działania leku antyarytmicznego i zwiększeniem ryzyka wystąpienia działań niepożądanych leku. 

Jedzenie dużych ilości papai może wpływać na skuteczność leczenia lewotyroksyną, obniżając ją.

W doświadczeniach in vitro zauważono wzmocnienie hamowania pasożyta wywołującego malarię Plasmodium falciparum przez połączenie leku artemizyny i wyciągu z liści papai.

Związki czynne zawarte w papai zmieniają farmakokinetykę leku digoksyny poprzez hamowanie transportu komórkowego leku za pośrednictwem p-glikoproteiny.

W badaniach in vivo na zwierzętach zauważono zmniejszone wchłanianie i okres półtrwania antybiotyku- ciprofloksacyny w surowicy królików pod wpływem wodnego ekstraktu z liści papai.

Ze względu na działanie hipoglikemiczne papainy oraz właściwości rozrzedzające krew należy odstawić suplementację Carica papaya na dwa tygodnie przed planowanym zabiegiem chirurgicznym.

Suplementy diety z papają nie powinny być stosowane przez kobiety ciężarne, ponieważ badania na zwierzętach sugerują toksyczne działanie Carica papaya na płód (papaina miała działanie teratogenne i embriotoksyczne w badaniach) oraz pobudzanie przez związek skurczy macicy w stopniu podobnym do oksytocyny.

Niebezpieczne jest również spożywanie niedojrzałych owoców  rośliny, bogatych w sok mleczny z dużą ilością enzymu papainy. Może to spowodować skurcze macicy.  

Najczęstszymi działaniami niepożądanymi Carica papaya są reakcje alergiczne (papaja może wywoływać ciężkie reakcje alergiczne u osób wrażliwych) oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe (ból brzucha, nudności i wymioty). 

Spożywanie niedojrzałych owoców papai wiąże się z ryzykiem uszkodzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, ponieważ owoce te są źródłem dużej ilości soku mlecznego zawierającego enzym proteolityczny - papainę.

Nakładanie miąższu z niedojrzałych owoców papai może podrażnić skórę (w związku z dużą ilością soku mlecznego i papainy). Miejscowo zastosowany lateks z papai może działać silnie drażniąco i powodować powstawanie pęcherzy.