Znieczulecznik – jak wygląda, jak działa i kiedy warto go stosować?

Acmella oleracea, znana szerzej jako znieczulecznik, to roślina należąca do rodziny astrowatych (Asteraceae). Występuje pod wieloma nazwami zwyczajowymi, takimi jak: znieczuliczka, akmelia, jeżówka elektryczna, ziołowa botulina, Jambu, Paracress czy Toothache Plant (roślina od bólu zęba).

Roślina została odkryta w 1975 roku w Peru przez antropolożkę medyczną dr Francoise Barbira Freedman. Choć nieznane jest jej pierwotne środowisko naturalne, obecnie występuje powszechnie w tropikalnych i subtropikalnych rejonach świata – m.in. w Azji, Afryce, Ameryce Południowej, a także na wyspach takich jak Borneo i Sri Lanka.

Znieczulecznik preferuje słoneczne stanowiska i żyzne, stale wilgotne gleby o obojętnym pH. W wielu krajach uprawia się go jako roślinę ozdobną. W polskim klimacie, ze względu na niskie temperatury zimą, traktowany jest jako roślina jednoroczna, natomiast w warunkach naturalnych stanowi długoletnią bylinę.

Znieczulecznik osiąga do 45 cm wysokości. Jego pędy są wzniesione lub delikatnie opadające, w kolorze zielono-czerwonym, pozbawione owłosienia. Liście mają jajowaty lub lekko trójkątny kształt, długość 5–10 cm i szerokość 4–8 cm. Ogonki liściowe są długie (2–6 cm), wąskoskrzydłe i zwykle nagie lub bardzo delikatnie owłosione. Blaszka liściowa wykazuje wyraźne ząbkowanie, z ostrym, spiczastym wierzchołkiem i klinowatą, ściętą nasadą. Zarówno górna, jak i dolna powierzchnia liścia są gładkie i ciemnozielone, z widocznym unerwieniem.

W tropikalnych i subtropikalnych warunkach akmelia kwitnie od marca do kwietnia, natomiast w strefie umiarkowanej – latem. Kwiatostany pojawiają się na końcach szypułek i mają postać pojedynczych, stożkowatych główek o długości 1,5–2,3 cm i szerokości 1–1,7 cm. Charakteryzują się intensywnie żółtym zabarwieniem z brązowo-pomarańczową plamką na szczycie. Kwiaty nie wydzielają zapachu. Szypułki mogą mieć od 3,5 do 12,5 cm długości i być nagie lub lekko owłosione.

Wokół kwiatostanu znajduje się 15–18 przylistków inwolukowych, ułożonych w trzech rzędach (wymiary: 8 mm × 1 mm). Owocem rośliny jest jednonasienna niełupka o długości 2–2,5 mm.

Zarówno kwiaty, jak i liście znieczulecznika znajdują zastosowanie kulinarne. Ich smak jest intensywny, ostry, lekko cierpki – często wykorzystywany jako dodatek do potraw w kuchni azjatyckiej i południowoamerykańskiej.

Acmella oleracea, znana jako znieczulecznik, to roślina wykorzystywana od wieków w tradycyjnej medycynie ziołowej wielu regionów świata. Jej wszechstronne działanie zawdzięcza się bogatej zawartości substancji biologicznie czynnych, które obecne są w surowcu zielarskim – zielu akmelii (Herba Spilanthis oleraceae).

Roślina znana jest przede wszystkim ze swoich właściwości znieczulających. W tradycyjnych systemach leczniczych żuto świeże liście i kwiaty znieczulecznika w celu uśmierzenia bólu zęba – stąd potoczna nazwa „Toothache Plant”. Dodatkowo stosowano ją w postaci naparów na choroby przyzębia, stany zapalne dziąseł, podrażnienia w obrębie jamy ustnej i ból gardła.

Po przeżuciu świeżych fragmentów rośliny pojawia się intensywny ślinotok, drżenie języka i policzków oraz uczucie miejscowego odrętwienia, trwające nawet do 20 minut. To efekt działania na nerw trójdzielny i śliniankę przyuszną.

Zastosowanie znieczulecznika w kosmetologii – roślinny botoks nowej generacji

Współczesna kosmetologia coraz chętniej sięga po znieczulecznik, nazywając go roślinnym botoksem. Wynika to z obecności w zielu, liściach i kwiatach związku aktywnego o nazwie spilantol, którego zawartość wynosi ok. 1%. Substancja ta wykazuje działanie miorelaksacyjne – obniża napięcie mięśni podskórnych, hamując przekaźnictwo neuromięśniowe. Dzięki temu zmniejsza widoczność zmarszczek mimicznych i zapobiega ich pogłębianiu.

Spilantol dodatkowo zwiększa przenikalność skóry, co ułatwia wnikanie innych substancji aktywnych zawartych w kosmetykach. Ekstrakty ze znieczulecznika znajdziemy dziś w wielu preparatach anti-aging przeznaczonych do pielęgnacji twarzy, szyi i dekoltu – szczególnie w okolicach oczu i ust.

Roślina zawiera również flawonoidy i związki fenolowe, które odpowiadają za jej właściwości antyoksydacyjne. Zdolność do neutralizowania wolnych rodników opóźnia procesy fotostarzenia się skóry, nadając cerze jędrność, świeżość i młodzieńczy wygląd.

Na rynku dostępne są kosmetyki zawierające ekstrakty z Herba Spilanthis oleraceae w formie: kremów i serum przeciwzmarszczkowych, maseczek wygładzających i liftingujących, preparatów do pielęgnacji skóry wokół oczu, boosterów anti-aging do twarzy i szyi.

Dzięki działaniu relaksującemu mięśnie i antyoksydacyjnemu, znieczulecznik znajduje zastosowanie jako składnik nowoczesnych kuracji odmładzających i wygładzających.

Tradycyjne właściwości lecznicze akmelii – działanie ogólnoustrojowe i miejscowe

Poza kosmetologią znieczulecznik nadal jest stosowany w ziołolecznictwie. W postaci naparów lub past przygotowanych ze sproszkowanego ziela działa:

• przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo – pomocny przy leczeniu drobnych ran, otarć, zadrapań, a także infekcji skóry i błon śluzowych,

• antyseptycznie i ściągająco – stosowany miejscowo na jamę ustną i skórę,

• moczopędnie – wspomaga usuwanie toksyn z organizmu,

• przeciwwymiotnie i trawiennie – poprawia apetyt, redukuje mdłości i wspiera trawienie,

• przeciwzapalnie i przeciwbólowo – wykorzystywany jako naturalny środek na bóle reumatyczne.

Zioło to było również stosowane w tradycyjnej terapii pasożytów wewnętrznych oraz jako środek przeciwgorączkowy i wspomagający leczenie infekcji wirusowych, takich jak grypa i przeziębienie.

Związki aktywne zawarte w znieczuleczniku wykazują działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze wobec wielu szczepów mikroorganizmów, w tym: bakterii: Klebsiella pneumoniae, Bacillus subtilis, Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Staphylococcus aureus; 

Związki aktywne zawarte w znieczuleczniku wykazują działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze wobec wielu szczepów mikroorganizmów, w tym: bakterii: Klebsiella pneumoniae, Bacillus subtilis, Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Staphylococcus aureus; grzybów: Candida albicans, Sclerotium rolfsii, Stromatinia cepivorum, Phytophthora infestans, Rhizoctonia solani (AG-3 i AG).

Acmella oleracea, znana jako znieczulecznik, zawiera bogaty zestaw substancji czynnych odpowiedzialnych za szerokie spektrum działania tej rośliny. Szczególne znaczenie mają lipofilowe alkiloamidy i alkamidy, różniące się liczbą wiązań nienasyconych w łańcuchach węglowodorowych. Do tej grupy należy m.in. spilantol, znany także jako affinin – związek o kluczowym znaczeniu dla działania przeciwbólowego i przeciwzmarszczkowego.

W składzie aktywnych metabolitów znieczulecznika znajdują się także fitosterole: β-sitosterol, stigmasterol, α- i β-amyryny, flawonoidy i seskwiterpeny, związki terpenowe, takie jak α- i β-bisabolol oraz kadineny, olejek eteryczny, którego głównymi składnikami są limonen i β-kariofilen.

Z rośliny wyizolowano ponadto liczne związki fenolowe i kwasy organiczne, w tym kwas wanilinowy, kwas ferulowy i jego pochodne (transferulowy, trans-izoferulowy), skopoletyna, kwas 3-acetylaleurytolowy, β-sitostenon.

Właściwości przeciwbólowe i przeciwzapalne Acmella oleracea

Znieczulecznik wykazuje silne działanie przeciwbólowe (antynocyceptywne), związane głównie z obecnością spilantolu i innych alkiloamidów. Substancje te wpływają na układ nerwowy, łagodząc odczuwanie bólu zarówno w kontekście dolegliwości zapalnych, jak i neuropatycznych.

Równie istotne są właściwości przeciwzapalne. Podanie zewnętrzne ekstraktów z kwiatów bogatych w alkiloamidy prowadzi do zmniejszenia obrzęków, redukcji objawów zapalnych oraz zmniejszenia uczucia nadwrażliwości bólowej (allodynii). Obserwuje się także korzystny wpływ na parametry stresu oksydacyjnego, m.in. poprzez obniżenie poziomu TNF-α i IL-1β oraz zmniejszenie aktywności mieloperoksydazy.

W badaniach potwierdzono również ograniczoną aktywność antyoksydacyjną rośliny w warunkach in vitro, w zależności od metody ekstrakcji i rodzaju testu.

Wpływ na układ krążenia – działanie wazorelaksacyjne

Ekstrakty z ziela i kwiatów znieczulecznika wykazują działanie wazorelaksacyjne, czyli rozkurczające naczynia krwionośne. Działanie to polega na zmniejszeniu napięcia mięśniówki naczyń, szczególnie w aorcie, i ma potencjalne zastosowanie w naturalnym wspomaganiu układu sercowo-naczyniowego.

Efekt rozluźniający był obserwowany szczególnie w przypadku ekstraktów otrzymanych za pomocą rozpuszczalników takich jak heksan, metanol, chloroform i octan etylu. Co istotne, zdolność do wywoływania rozkurczu naczyń zależy również od obecności sprawnego śródbłonka – jego usunięcie eliminuje efekt działania ekstraktu.

Działanie moczopędne – naturalne wsparcie pracy nerek

Znieczulecznik posiada udokumentowane właściwości moczopędne, co zawdzięcza obecności związków takich jak garbniki, steroidy i karotenoidy. Ekstrakty z liści i kwiatów rośliny przyczyniają się do zwiększenia diurezy (produkcji moczu), wpływając również na stężenie jonów sodu (Na⁺) i potasu (K⁺) w moczu oraz obniżając jego osmolarność.

Uważa się, że mechanizm działania znieczulecznika może być zbliżony do diuretyków pętlowych, z jednoczesnym wpływem na syntezę i działanie wazopresyny – hormonu antydiuretycznego. Działanie diuretyczne rozpoczyna się stosunkowo szybko po aplikacji i utrzymuje się przez kilka godzin.

Potencjał przeciwmalaryczny i przeciwdrobnoustrojowy

Acmella oleracea wykazuje również działanie przeciwmalaryczne. Za efekt ten odpowiadają głównie spilantol oraz alkiloamidy acetylenowe izolowane z korzeni rośliny. W badaniach potwierdzono ich skuteczność wobec szczepów Plasmodium falciparum, w tym szczepów opornych na chlorochinę.

Dodatkowo, ekstrakty z akmelii wykazują silne właściwości przeciwdrobnoustrojowe, obejmujące działanie wobec wielu szczepów bakterii i grzybów – m.in. Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Candida albicans i Phytophthora infestans.

Aktywność antyoksydacyjna – ochrona komórek przed stresem oksydacyjnym

Ekstrakty z znieczulecznika, szczególnie te uzyskane z użyciem 70% etanolu, metanolu, heksanu i octanu etylu, wykazują aktywność antyoksydacyjną w warunkach in vitro. Wysoka zawartość fenoli i alkaloidów w ekstraktach metanolowych koreluje z ich skutecznością w neutralizacji wolnych rodników, takich jak rodnik hydroksylowy, DPPH czy nadtlenek.

Zdolność hamowania stresu oksydacyjnego jest szczególnie istotna w kontekście profilaktyki starzenia się komórek i ochrony przed chorobami cywilizacyjnymi, co dodatkowo potwierdza potencjał kosmetyczny i prozdrowotny tej rośliny.

Kosmetyki ze znieczulecznikiem – kiedy warto je stosować i dla kogo są przeznaczone?

Ekstrakty z liści i kwiatów znieczulecznika są obecnie szeroko wykorzystywane w kosmetologii – szczególnie w produktach anti-aging oraz pielęgnacyjnych. Ich działanie opiera się na obecności spilantolu, który:

• rozluźnia napięcie mięśni mimicznych, przeciwdziałając powstawaniu zmarszczek,

• poprawia napięcie i jędrność skóry, wygładzając drobne linie,

• ułatwia wchłanianie innych substancji aktywnych zawartych w kosmetykach.

Dla kogo przeznaczone są kosmetyki z akmelią?

• Osób w wieku 30+ i 40+ – jako profilaktyka zmarszczek i spadku elastyczności skóry,

• Posiadaczy skóry zmęczonej, wiotkiej, pozbawionej blasku,

• Osób z pierwszymi oznakami starzenia lub narażonych na fotostarzenie (promieniowanie UV),

• Dla kobiet i mężczyzn, którzy szukają naturalnej alternatywy dla toksyny botulinowej (botoksu).

Gdzie stosować kosmetyki ze znieczulecznikiem?

• Okolice oczu, ust i czoła – tam, gdzie pojawiają się zmarszczki mimiczne,

• Twarz i dekolt – dla poprawy napięcia i nawilżenia skóry.

Kosmetyki te są zazwyczaj dostępne w formie: serum, kremów liftingujących, masek w płachcie, boosterów aktywnych, kremów pod oczy i wokół ust.

Zalecana dawka doustna i sposób przygotowania nalewki

Szacunkowa bezpieczna dawka doustna znieczulecznika w formie suplementu diety dla osoby dorosłej (ok. 70 kg) wynosi około 1600 mg ekstraktu etanolowego dziennie. Przed rozpoczęciem suplementacji zaleca się konsultację z lekarzem lub fitoterapeutą, szczególnie w przypadku chorób przewlekłych lub przyjmowania leków hormonalnych.

Domowa nalewka z suszonego ziela znieczulecznika: Proporcje: 1 część suszu na 5 części alkoholu 70%, susz zalewamy alkoholem w szklanym naczyniu, odstawiamy na 7 dni, regularnie wstrząsając, gotowy preparat filtrujemy i przelewamy do ciemnych buteleczek.

Nalewkę można stosować punktowo (zewnętrznie) na skórę lub do płukania jamy ustnej w rozcieńczeniu.

Świeże liście i kwiaty akmelii po włożeniu do ust i przeżuciu powodują intensywny ślinotok (stymulacja nerwu trójdzielnego), odrętwienie języka i dziąseł, miejscowe znieczulenie, utrzymujące się do kilkudziesięciu minut. Efekt ten jest wykorzystywany przy dolegliwościach bólowych jamy ustnej – m.in. aftach, stanach zapalnych dziąseł czy bólu zębów.

Substancje czynne zawarte w roślinie mogą hamować przemiany leków i substancji metabolizowanych przez CYP2E1. Znieczulecznik poprzez wpływ na enzymy mikrosomalne układu CYP2E1 może wchodzić w interakcje m.in. z alkoholem i lekami z grupy anestetyków wziewnych (izofluran i sewofluran).

W badaniach na zwierzętach wykazano zwiększenie stężenia testosteronu pod wpływem suplementacji znieczulecznika. Z tego względu nie powinno się łączyć rośliny z lekami antyandrogennymi (bikalutamid, flutamid, abirateron).

Spilanthes acmella działa addytywnie z lekami moczopędnymi. 

Znieczulecznik (Spilanthes acmella), mimo naturalnego pochodzenia i wielu korzystnych właściwości, nie jest pozbawiony przeciwwskazań. Jego suplementacja i stosowanie wymaga świadomości ewentualnych interakcji oraz potencjalnych skutków ubocznych.

Kiedy unikać znieczulecznika? Przeciwwskazania do stosowania

Acmella oleracea nie powinna być stosowana przez:

• mężczyzn z rakiem gruczołu krokowego zależnym od androgenów, ponieważ może wpływać na poziom hormonów płciowych – testosteronu, hormonu luteinizującego (LH) oraz hormonu folikulotropowego (FSH),

• kobiety w ciąży oraz karmiące piersią – brak jest wystarczających danych na temat bezpieczeństwa stosowania znieczulecznika w tych grupach, a dostępne dane sugerują ryzyko działania teratogennego przy wysokich dawkach,

• osoby z nadwrażliwością na rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae) – możliwość wystąpienia reakcji alergicznych kontaktowych lub skórnych.