Rdestowiec japoński - występowanie, właściwości, skład

Rdestowiec japoński Reynoutria japonica inaczej nazywany rdestem japońskim, rdestowcem ostrokończystym lub rdestówką japońską to wieloletnia roślina dwupienna należąca do rodziny rdestowatych Polygonaceae. Gatunek pochodzi z terenów Azji Południowo-Wschodniej, a obecnie jest uznany za mocno inwazyjny, z łatwością rozprzestrzeniający się w krajach Europy (również w Polsce). W naszym kraju posiada IV (najwyższą) kategorię inwazyjności. Występuje na terenach zalewowych w pobliżu rzek i potoków, na brzegach lasów, na łąkach i polach, gdzie tworzy gęste zarośla.

Rdestowiec japoński jest rośliną mocno rozgałęziającą się w swojej górnej części, dlatego przypomina nieco krzew. Bylina osiąga wysokość od 3 do 5 metrów. Wyrasta z podziemnego grubego kłącza zaopatrzonego w liczne rozłogi. Posiada wzniesioną i pustą w środku łodygę przypominającą wyglądem bambus. Gładka, lekko wzdłużnie prążkowana powierzchnia łodygi jest zaopatrzona w węzły i międzywęźla, a w swojej dolnej części posiada liczne czerwone podbiegnięcia. Liście rdestowca wyrastają wzdłuż łukowato wygiętej łodygi w dwóch szeregach. Blaszka liściowa ma szerokoeliptyczny kształt o zaostrzonym wierzchołku i prostej nasadzie. Na brzegach blaszki znajduje się nieregularne ząbkowanie. Liście mają długość od 5 do 15 cm. Niewielkie ogonki liściowe rośliny są upstrzone czerwonymi cętkami i zaopatrzone w gatkę. Górna powierzchnia liścia jest ciemnozielona, dolna - jasnozielona z czerwonym żyłkowaniem. Okres kwitnienia rdestowca japońskiego w Polsce przypada na miesiące sierpień - wrzesień. Kwiaty zebrane są w wiechowate kwiatostany złożone z kłosków pozornych. Wyrastają z kątów liściowych w górnej części rośliny. Pojedyncze kwiaty są drobne, kremowo-zielone lub kremowo-białe. Kwiaty męskie i żeńskie znajdują się na oddzielnych roślinach. Okwiat tworzony jest przez 5 działek kielicha. Kwiaty zaopatrzone są w pojedynczy słupek (żeńskie) lub 8 pręcików (męskie). Owocem jest mała skrzydlata niełupka o trójkątnym kształcie zawierająca liczne czarne lub ciemnobrązowe nasiona.

Rdestowiec japoński to roślina od lat stosowana w medycynie Azji, natomiast nieco później doceniono jej właściwości prozdrowotne w Europie (sprowadzono go na stary kontynent w XIX). Najczęściej wykorzystywanym surowcem zielarskim jest kłącze wraz z korzeniami Polygoni cuspidati rhizoma, ale stosuje się również ziele rdestowca Polygoni cuspidati herba lub same liście Polygoni cuspidati folium. W Farmakopei Chińskiej roślina nosi nazwę Hu Zhang i ma szeroki wachlarz zastosowań. Przede wszystkim rdestowiec jest bogatym źródłem związków o działaniu przeciwutleniającym, które hamują procesy starzenia się organizmu i zapobiegają rozwojowi wielu chorób, w których istotną rolę odgrywają wolne rodniki. Tradycyjna medycyna Chin opisuje rdestowiec japoński jako roślinę o działaniu przeczyszczającym, przeciwbólowym i przeciwgorączkowym, przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym i przeciwgrzybiczym oraz przeciwastmatycznym (jako środek wykrztuśny). Tradycyjnie Reynoutria japonica stosowano  u osób cierpiących na wrzody trawienne, u kobiet z zaburzeniami cyklu menstruacyjnego oraz u pacjentów z chorobami układu moczowego (działanie diuretyczne). Odwary i napary przygotowywane z rośliny służyły jako środki przeciwdrobnoustrojowe do przemywania skóry (ropnie, skaleczenia, otarcia, rany na skórze), nasiadówek w przypadku hemoroidów i/lub infekcji intymnych oraz do pukania jamy ustnej (ból gardła, choroby dziąseł).

Obecnie wiadomo, że związki czynne zawarte w rdestowcu japońskim wpływają dobroczynnie na wiele układów w organizmie człowieka. Wykazano pozytywny wpływ polifenoli Polygonum cuspidatum na komórki mięśnia sercowego (działanie kardioprotekcyjne), rozszerzanie mięśniówki gładkiej naczyń krwionośnych (działanie hipotensyjne) i obniżanie poziomu lipidów osocza (właściwości przeciwmiażdżycowe). Resweratrol i polidatyna obecne w rdestowcu japońskim w badaniach na zwierzętach hamowały agregację płytek krwi, przez co mogą być istotnym elementem prewencji zawału mięśnia sercowego. Substancje czynne rdestowca stymulują układ odpornościowy do pracy, ale jednocześnie hamują procesy autoagresji immunologicznej leżącej u podstawy wielu chorób (m.in. łuszczycy, bielactwa, reumatoidalnego zapalenia stawów, choroby Leśniowskiego- Crohna). Wyciągi z kłączy rośliny pomagają w zwalczaniu chorób wywołanych przez bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty. Suplementy z rdestowcem japońskim poleca się chorym na boreliozę (szczególnie postać neuroboreliozy objawiającej się m.in. drętwieniem kończyn, bólami i zawrotami głowy).  Rdestowiec chroni wątrobę, ponieważ spowalnia procesy utleniania (peroksydacji) lipidów w obrębie hepatocytów. Roślina ma właściwości detoksykujące i moczopędne. Wykazano neuroochronny wpływ związków czynnych zawartych w rdestowcu japońskim. Takie działanie wynika z poprawy krążenia mózgowego, hamowaniu stanów zapalnych i działania przeciwrodnikowego Polygonum cuspidatum. Roślina pomaga również w utrzymaniu prawidłowego poziomu glukozy we krwi.

Bogaty w trans-resweratrol ekstrakt z korzeni rdestowca japońskiego jest składnikiem wielu gotowych kosmetyków pielęgnacyjnych. Dzięki właściwościom antyoksydacyjnym kosmetyki te są określane jako anti-aging tj. spowalniające procesy starzenia się skóry. Ponad to wykazano, że polygonum cuspidatum root extract ma działanie rozjaśniające na przebarwienia.

Rdestowiec japoński Polygonum cuspidatum jest źródłem związków o udowodnionej aktywności biologicznej. W kłączach rośliny znajdują się flawonoidy (m.in. kwercetyna, luteolina, apigenina, kemferol), antrachinony i naftochinony (glikofrangulina, chryzofanol, emodyna, parietyna, reochryzydyna, kwestyna, fallacinol), stylbeny (resweratrol oraz polidatyna), związki fenolowe (kwas protokatechinowy, kwas galusowy, kwas kumarowy),  metylokumaryna, kwas katechinowy i protokatechinowy, sterole roślinne (beta-sitosterol, stigmasterol, daukosterol) i składniki mineralne (selen, miedź, molibden, mangan, żelazo, cynk). Kłącza rdestowca japońskiego obfitują w proantocyjanidyny i karotenoidy.

Rdestowiec japoński jest źródłem antrachinonów - związków o działaniu przeczyszczającym, ale także przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym, przeciwgrzybiczym, przeciwutleniającym, przeciwnowotworowym i estrogennym. Udowodniono, że antrachinony zawarte w roślinie mają właściwości wybielające skórę dzięki zdolności do hamowania enzymu tyrozynazy, biorącej udział w syntezie barwnika - melaniny. Należąca do antrachinonów parietyna w przeprowadzonych do tej pory badaniach dobrze penetrowała w głąb skóry i była silnym inhibitorem tyrozynazy skóry. Z tego względu jest ona potencjalnym kandydatem do wykorzystania w kosmetykach wyrównujących koloryt cery i usuwających przebarwienia. Parietyna jest również obiecującym związkiem do leczenia ludzkiego raka nosogardzieli, ponieważ w sposób wyraźny pobudzała apoptozę i autofagię komórek tego nowotworu w badaniach in vitro na liniach CNE2. Zgłaszano również właściwości hepatoochronne i przeciwzapalne parietyna. Należące do hydroksyantrachinonów emodyna oraz parietyna w badaniach in vitro działały hamująco na wzrost bakterii powodujących zatrucia pokarmowe tj. Bacillus cereus, Listeria monocytogenes, Staphylococcus aureus, Escherichia coli i Salmonella anatum. W przyszłości ekstrakt z kłączy rośliny może być więc wykorzystany jako naturalny konserwant w środkach spożywczych. Udowodniono, że emodyna rdestowca japońskiego podobnie jak parietyna posiada właściwości przeciwnowotworowe i antymutagenne m.in. wobec zawartej w żywności chinoliny czy 1- nitropirenu obecnego np. w farbach i klejach. Związek wykazuje właściwości przeciwbakteryjne (również wobec szczepów MRSA, gronkowca złocistego opornego na metycylinę) , przeciwwirusowe i przeciwpierwotniakowe (np. wobec pasożytów z rodzaju Schistosoma). Badanie na szczurach wykazało ochronne działanie emodyny na komórki nerwowe i minimalizowanie skutków niedokrwienia tkanki mózgowej poprzez spowalnianie reakcji kaskady zapalnej i podniesienie poziomu czynników ochronnych mózgu, takich jak TGF (transformujący czynnik wzrostu beta). Citreoroseina należąca do antrachinonów wyizolowana z rdestowca japońskiego ma silne właściwości przeciwzapalne i przeciwalergiczne.

Jednym ze stylbenów obecnych w rdestowcu japońskim jest 3,4',5- trihydroksystilben znany szerzej jako resweratrol. Mimo że jako źródła związku podawane są głównie winogrona, bogatym źródłem resweratrolu jest właśnie podziemne kłącze Polygonum cuspidatum. Udowodniono, że suplementacja resweratrolu zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób układu sercowo- naczyniowego (w tym zaburzeń krążenia mózgowego) i stanowi istotny element chemoprewencji karcenogenezy. W badaniach na zwierzętach podawanie resweratrolu zapobiegało i/lub spowalniało postęp niewydolności serca wywołany zawałem mięśnia sercowego, nadciśnieniem, zapaleniem kardiomiocytów i kardiotoksycznością spowodowaną chemioterapią. Dzięki właściwościom antyoksydacyjnym resweratrol działa ochronnie na neurony (komórki nerwowe). Dodatkowo poprawia zdolności kognitywne (pamięć, kojarzenie, koncentrację), co wynika m.in. z wpływu związku na cholinergiczne receptory muskarynowe w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Resweratrol działa hepatoochronnie poprzez zmniejszenie aktywności enzymu lipooksygenazy i hamowanie odkładania się trójglicerydów i cholesterolu w wątrobie. Polidatyna czyli 3,4',5-trihydroksystilbeno-3-β-D-glukozyd wyizolowana z kłączy rdestowca japońskiego jest prekursorem resweratrolu. Ma ona działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne i antyagregacyjne na płytki krwi. Wpływa ochronnie na komórki mięśnia sercowego i rozszerza mięśniówkę naczyń krwionośnych.

W aptekach dostępne są suplementy diety zawierające wyciąg z kłączy rdestowca japońskiego. Występują pod postacią wygodnych do stosowania kapsułek i tabletek, a także kropli, mielonego kłącza i rozdrobnionych liści rośliny z których można sporządzać napary, odwary, nalewki, wina i intrakty. Istnieją ograniczone dane na temat skutecznej dawki surowca roślinnego. W jednym z badań udowodniono skuteczność przeciwzapalną doustnego ekstraktu z Polygonum cuspidatum w dawce 200 mg zawierającego resweratrol w dawce 40 mg przez 6 tygodni.

Rdestowca japońskiego nie powinny stosować kobiety w ciąży oraz matki karmiące piersią ze względu na brak badań dotyczących przyjmowania surowca roślinnego w tych okresach.

Ekstrakt z rośliny znajdziemy również w gotowych kosmetykach pielęgnacyjnych (kremach, balsamach). Są przeznaczone do pielęgnacji skóry suchej, podrażnionej, u pacjentów cierpiących na AZS lub łuszczycę.

Odwary i napary z ziela/kłącza rdestu mogą być używane do przemywania podrażnionej skóry (np. cery trądzikowej, drobnych skaleczeń) lub nanoszone na skórę w postaci okładów. Odwary/napary nadają się do płukania włosów przerzedzających się, z problemem łojotoku i łupieżu.

Przykładowe przepisy z wykorzystaniem rdestowca japońskiego:

• napar z liści/ziela: łyżkę rozdrobnionych i wysuszonych liści/ziela zalewamy szklanką wrzącej wody i pozostawiamy przez 15 minut pod przykryciem do zaparzenia; wypijamy świeżo sporządzony napar, najlepiej przed posiłkiem (wzmacnia trawienie);
• odwar z liści/ziela: łyżkę rozdrobnionych i wysuszonych liści/ziela zalewamy szklanką ciepłej wody i doprowadzamy do wrzenia; gotujemy na małym ogniu przez 15 minut; gotowy odwar wypijamy 4 razy w ciągu dnia po pół szklanki; zaleca się krótkie kuracje trwające 3- 4 tygodnie;
• napar z kłączy: łyżkę rozdrobnionych kłączy zalewamy szklanką wrzącej wody i zaparzamy pod przykryciem przez 30- 40 minut; po odcedzeniu wypijamy lub nanosimy zewnętrznie na skórę (okłady/ do przemywania);
• odwar z kłączy: 2 łyżki rozdrobnionego kłącza (świeżego lub suszonego) zalewamy 2 szklankami wody i doprowadzamy do wrzenia; gotujemy na małym ogniu przez pół godziny (pod przykryciem); gotowy odwar przecedzamy; nadaje się do użytku wewnętrznego lub zewnętrznie do przemywań skóry, do okładów, do płukania jamy ustnej i gardła, do nasiadówek;
• nalewka z kłączy: surowiec zielarski umieszczamy w szklanym naczyniu i zalewamy alkoholem 60%; pozostawiamy w ciemnym miejscu na minimum 14 dni; po tym czasie filtrujemy; stosuje się 2-3 razy w ciągu dnia 5-10 kropli;
• wino z kłączy: rozdrobnione kłącze zalewamy białym/czerwonym winem wytrawnym w proporcji 1:5 i pozostawiamy na tydzień do przetrawienia surowca; po tym czasie filtrujemy; wino rdestowcowe zwykle stosuje się w ilości 15 ml dwa razy w ciągu dnia; kuracja powinna trwać 14 dni;

W badaniach na szczurach laboratoryjnych wykazano interakcje zachodzącą między rdestowcem japońskim, a lekiem przeciwpadaczkowym - karbamazepiną. Roślina zwiększyła ogólnoustrojową ekspozycję i stężenie karbamazepiny oraz epoksydu karbamazepiny w mózgu zwierząt poprzez hamowanie aktywności enzymów mikrosomalnych CYP 3A i spowolnienie procesów eliminacji komórkowej.

Jako surowiec o działaniu pobudzającym układ odpornościowy, kłącze i ziele rdestowca japońskiego nie powinno być stosowane w razie przyjmowania leków immunosupresyjnych, które są ordynowane np. po przeszczepach narządowych lub w trakcie leczenia chorób o podłożu autoimmunologicznym (m.in. inhibitory kalcyneuryny, leki cytostatyczne, przeciwciała monoklonalne, glikokortykosteroidy).

Rdestowiec japoński może obniżać poziom glukozy we krwi, dlatego należy zachować ostrożność w razie przyjmowania leków przeciwcukrzycowych. Takie połączenie może skutkować nadmiernym spadkiem poziomu glukozy we krwi.

Substancje czynne rdestowca japońskiego mają działanie przeciwzakrzepowe. Z tego względu ostrożność powinny zachować osoby przyjmujące leki przeciwpłytkowe i przeciwzakrzepowe. Takie połączenie zwiększa ryzyko krwawień. Do leków tych należą m.in. kwas acetylosalicylowy, tiklopidyna, klopidogrel, prasugrel, tikagrelor, acenokumarol, warfaryna, heparyny drobnocząsteczkowe, dabigatran. 

Suplementacja rdestowca japońskiego jest uznana za bezpieczną jeżeli surowiec jest przyjmowany krótkotrwale w niskich dawkach. Możliwe jest wystąpienie działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego (zaburzone trawienie, bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka) lub reakcji alergicznych.

Emodyna zawarta w roślinie ma działanie hepatotoksyczne i nefrotoksyczne.