Goździkowiec korzenny – właściwości, zastosowanie i porady dotyczące stosowania

Goździkowiec korzenny (Syzygium aromaticum), znany również jako czapetka pachnąca, to cenna roślina należąca do rodziny mirtowatych (Myrtaceae). Naturalnym miejscem jego występowania są wyspy Moluki we wschodniej Indonezji, choć dziś roślina ta jest szeroko uprawiana w strefie tropikalnej całego świata. W środowisku naturalnym goździkowiec spotykany jest najczęściej na niższych zboczach górskich, jako element lasów mieszanych.

Goździkowiec korzenny jest wiecznie zielonym, rozgałęzionym drzewem, osiągającym wysokość od 8 do 20 metrów. Preferuje gleby gliniaste — żyzne i dobrze przepuszczalne — a także stanowiska nasłonecznione lub półcieniste. Roślina ta wymaga obfitego nawodnienia, jednak źle znosi zastoiska wodne oraz długotrwałe podtopienia. Młode drzewa charakteryzują się zwartą, stożkowatą koroną, która z wiekiem przekształca się w szeroki, piramidalny baldachim.

Liście goździkowca ułożone są naprzeciwlegle parami wzdłuż krótkich gałęzi. Blaszki liściowe mają kształt eliptyczny, jajowaty lub lancetowaty, osiągając rozmiary od 7,5 do 12,5 cm długości i 2,5 do 5 cm szerokości. Są one osadzone na krótkich ogonkach liściowych. Wierzchnia strona liści jest jasnozielona, błyszcząca i skórzasta, natomiast na spodzie widoczne są liczne gruczoły olejkowe, ukazujące się jako ciemniejsze punkciki. Charakterystyczne dla tej rośliny jest to, że po zgnieceniu liści uwalnia się intensywny, aromatyczny zapach.

Okres kwitnienia goździkowca korzennego zależy od miejsca jego uprawy. Kwiaty pojawiają się w niewielkich wiechach na końcach pędów, jednak dopiero po upływie co najmniej czterech lat od rozpoczęcia uprawy. Każdy kwiat osiąga około 6 mm szerokości. Pąki kwiatowe Syzygium aromaticum zmieniają wygląd w miarę dojrzewania: początkowo są blade i mięsiste, następnie przybierają barwę zieloną, by w pełnej dojrzałości osiągnąć intensywny, jaskrawoczerwony odcień.

Budowa kwiatów obejmuje długi, wąski zalążek o długości około 1,5–2,0 cm, zakończony czterema drobnymi, trójkątnymi działkami. Wewnątrz znajdują się liczne, nitkowate pręciki. To właśnie w tej fazie niedojrzałych pąków roślina jest zbierana i poddawana suszeniu, aby uzyskać dobrze nam znaną przyprawę — goździki.

Owoce goździkowca korzennego dojrzewają około dziewięciu miesięcy po kwitnieniu. Są to jagody o długości 2–2,5 cm i szerokości około 1,3 cm, zazwyczaj zawierające jedno, rzadziej dwa nasiona. W miarę dojrzewania ich barwa przechodzi z czerwonej na głęboki ciemnofioletowy lub niemal czarny odcień.

Suszone, niedojrzałe pąki kwiatowe goździkowca korzennego (Syzygium aromaticum), znane pod nazwą goździków (Flos Caryophylli), od wieków stanowią jedną z najbardziej cenionych przypraw na świecie. Goździki znalazły szerokie zastosowanie w kuchniach Azji, Afryki oraz krajów Bliskiego i Środkowego Wschodu. Surowiec ten był istotnym elementem chińskiego i śródziemnomorskiego handlu z Azją Południowo-Wschodnią już od co najmniej III wieku p.n.e.

W 2017 roku światowa produkcja goździków osiągnęła prawie 170 000 ton, z czego około 90% pochodziło z upraw w Indonezji i na Madagaskarze. Goździki są cenione przede wszystkim za swój niepowtarzalny smak i aromat, stanowiąc ważny składnik popularnych mieszanek przyprawowych, takich jak garam masala czy chińska przyprawa pięciu smaków.

Poza walorami kulinarnymi, goździki od dawna wykorzystywano w tradycyjnych systemach medycznych, zwłaszcza w Ajurwedzie oraz w medycynie chińskiej. Z biegiem czasu ich prozdrowotne właściwości zostały również dostrzeżone w Europie, gdzie w tradycyjnej medycynie traktowano je jako środek wspomagający trawienie oraz naturalny antyseptyk przy leczeniu ran.

Obecnie liczne badania naukowe potwierdzają skuteczność terapeutyczną goździków, zwłaszcza w zwalczaniu infekcji dróg oddechowych. Suszone pąki kwiatowe Syzygium aromaticum zawierają bogactwo substancji aktywnych biologicznie, wśród których dominuje eugenol – związek o silnym działaniu przeciwdrobnoustrojowym (przeciwgrzybiczym, przeciwwirusowym i przeciwbakteryjnym), przeciwzapalnym i znieczulającym.

W polskich aptekach dostępne są preparaty zawierające ekstrakty z goździkowca korzennego. Występują one w formie płynów do stosowania doustnego i zewnętrznego: do nacierania obolałych mięśni i stawów, nanoszenia na błony śluzowe jamy ustnej, a także do nacierań skroni w przypadku migrenowych bólów głowy. Substancje czynne rośliny łagodzą ból, hamują stany zapalne, wspomagają leczenie chorób reumatycznych i kontuzji układu ruchu. Płukanki na bazie goździkowca skutecznie działają przeciwdrobnoustrojowo, przyspieszając ustępowanie objawów infekcji w obrębie jamy ustnej i gardła.

Aromatyczny zapach goździków działa relaksująco i pomaga w łagodzeniu napięciowych bólów głowy. Leki zawierające Syzygium aromaticum są także wskazane w przypadku dolegliwości trawiennych, takich jak wzdęcia, niestrawność czy biegunki. Wykazano, że goździkowiec wykazuje właściwości gastroprotekcyjne, wspomagając leczenie wrzodów żołądka i dwunastnicy.

Na polskim rynku dostępne są również tradycyjne produkty lecznicze na bazie olejku eterycznego z goździków (Caryophylli floris aetheroleum), stosowane m.in. w celu czasowego złagodzenia bólu zęba. Tradycyjna fitoterapia od dawna wykorzystywała miażdżone goździki przykładane do bolących zębów oraz płukanki pomagające w leczeniu stanów zapalnych dziąseł, przyzębia oraz odświeżające oddech (pomocne w walce z halitozą). Regularne stosowanie goździków wspomaga redukcję płytki nazębnej i zapobiega próchnicy.

Eugenol, główny składnik aktywny goździków, znajduje do dziś zastosowanie w produktach i procedurach stomatologicznych. W aptekach dostępne są także suplementy diety z goździkowcem: pastylki na gardło, tabletki wspierające odporność, krople, syropy przeciwpasożytnicze oraz rozgrzewające mieszanki herbaciane. Produkty te warto stosować w czasie przeziębień, infekcji pasożytniczych, w celu wsparcia trawienia i przy odchudzaniu, gdyż goździki pobudzają metabolizm i ograniczają apetyt na słodycze (tzw. "woda goździkowa").

Badania wykazały także korzystny wpływ składników goździków na metabolizm węglowodanów i lipidów oraz ich silne działanie antyoksydacyjne. Regularne włączanie goździków do diety może wspierać profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych, takich jak miażdżyca i nadciśnienie tętnicze.

Z pąków, liści i młodych pędów goździkowca korzennego pozyskuje się olejek goździkowy (Oleum Caryophylli), uzyskiwany metodami destylacji parowej, hydrodestylacji w aparacie Clevengera, ekstrakcji etanolowej, ekstrakcji wspomaganej ultradźwiękami (UAE), mikrofalami (MAE) lub nadkrytycznym płynem (SFE). Olejek ten ma postać bezbarwnej lub jasnożółtej cieczy o charakterystycznym korzennym aromacie i piekącym smaku. Jego właściwości mogą różnić się w zależności od miejsca uprawy oraz wykorzystanej części rośliny — za najbardziej wartościowy uchodzi olejek uzyskany z pąków goździków indonezyjskich.

Zakres zastosowań olejku goździkowego jest szeroki. W tradycyjnej medycynie stosuje się go w leczeniu problemów żołądkowo-jelitowych, infekcji dróg oddechowych oraz w pielęgnacji jamy ustnej. Olejek wchodzi także w skład słynnej mieszanki tzw. olejku złodziei. Dzięki działaniu przeciwdrobnoustrojowemu i znieczulającemu, stosowany na kompresach łagodzi ból zęba, znajduje się też w roślinnych pastach do zębów oraz płynach do płukania ust.

W aromaterapii olejek goździkowy ceniony jest za działanie odświeżające, kojące i relaksujące. Po rozcieńczeniu w oleju bazowym, np. oliwie z oliwek, można stosować go do masażu całego ciała. Nadaje się również do kąpieli leczniczych, pomocnych w łagodzeniu objawów infekcji i chorób reumatycznych.

Caryophylli floris aetheroleum skutecznie hamuje rozwój wielu drobnoustrojów chorobotwórczych i jest stosowany do aromatyzowania powietrza w ramach profilaktyki infekcji. Uchodzi również za łagodny afrodyzjak oraz surowiec o działaniu pobudzającym i poprawiającym koncentrację. Woń olejku skutecznie odstrasza owady, dlatego doskonale sprawdza się w dyfuzorach i kominkach aromaterapeutycznych.

Olejek goździkowy jest także cenionym składnikiem kosmetyków. W aptekach dostępne są żele rozgrzewające na bazie ekstraktu z goździka, stosowane przy bólach kręgosłupa, stawów, neuralgiach oraz po urazach. Dzięki działaniu antyseptycznemu i przyspieszającemu gojenie ran, wykorzystuje się go również w pielęgnacji skóry. Działa rozgrzewająco i wspomaga redukcję cellulitu, a jego przeciwłupieżowe właściwości sprawiają, że dodaje się go do szamponów.

Warto wspomnieć, że olejek goździkowy znajduje również zastosowanie w przemyśle perfumeryjnym oraz niegdyś był używany do syntezy waniliny — sztucznego aromatu waniliowego.

Goździkowiec korzenny (Syzygium aromaticum) jest bogatym źródłem licznych związków aktywnych biologicznie, w tym: kwasów hydroksybenzoesowych, kwasów hydroksycynamonowych (np. kwasu ferulowego, kawowego, gallowego, elagowego i salicylowego), flawonoidów (kwercetyny, kemferolu, ramnetyny, mirycetyny), hydroksyfenylopropenów, garbników, steroli roślinnych (stigmasterolu, kampesterolu), żywic i wosków.

Głównym związkiem bioaktywnym obecnym w goździkach jest eugenol. W pąkach kwiatowych goździkowca korzennego znajduje się do 18% olejku eterycznego, z którego wyizolowano ponad 20 związków, w tym:

• eugenol (>75% składu olejku),

• octan eugenolu (1,5%),

• β-kariofilen (17,5%),

• α-humulen (2,1%),

• oraz mniejsze ilości heksanonianu etylu, 2-heptanonu, kalakorenu, humulenolu i kalamenenu.

Eugenol – kluczowy składnik leczniczy

Eugenol należy do grupy fenylopropanoidów i odznacza się intensywnym zapachem oraz smakiem. Posiada szerokie spektrum działania terapeutycznego:

• Właściwości antyoksydacyjne: dzięki obecności grupy allilowej eugenol skutecznie neutralizuje reaktywne formy tlenu (ROS) i azotu (RNS) oraz hamuje procesy peroksydacji lipidów. W efekcie chroni DNA komórek przed uszkodzeniem i ogranicza degradację białek, zwiększając ogólny potencjał antyoksydacyjny komórek.

• Znaczenie w chorobach cywilizacyjnych: stres oksydacyjny, który eugenol pomaga zwalczać, odgrywa kluczową rolę w patogenezie wielu chorób, takich jak: choroby sercowo-naczyniowe, cukrzyca, nowotwory, choroba Alzheimera i Parkinsona.

• Działanie przeciwzapalne: eugenol hamuje ekspresję cytokin prozapalnych, aktywność enzymu cyklooksygenazy-2 (COX-2) oraz syntezę prostaglandyn, które odpowiadają za rozwój obrzęku, bólu i stanu zapalnego w uszkodzonych tkankach.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Eugenol wykazuje silne działanie antybakteryjne zarówno wobec bakterii Gram-dodatnich (np. Enterococcus faecalis, Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Bacillus subtilis), jak i Gram-ujemnych (np. Escherichia coli, Salmonella typhi, Pseudomonas aeruginosa, Helicobacter pylori). Mechanizm działania polega na uszkodzeniu ściany komórkowej bakterii i lizie ich zawartości, prowadząc do śmierci drobnoustroju. Podobne właściwości wykazuje również karwakrol obecny w goździkach.

Potencjał przeciwnowotworowy

W badaniach in vitro eugenol wykazał zdolność zwalczania różnych rodzajów nowotworów, m.in. raka żołądka, jelita grubego, piersi, prostaty, czerniaka, a także białaczki. Mechanizmy przeciwnowotworowego działania obejmują:

• redukcję stresu oksydacyjnego,

• ochronę DNA,

• hamowanie aktywności metaloproteinazy macierzy (MMP-9),

• inaktywację ścieżki ERK,

• zmniejszenie ekspresji genu COX-2 w komórkach nowotworowych.

Wpływ na metabolizm węglowodanów i lipidów

Eugenol wykazuje właściwości hipoglikemiczne:

• hamuje aktywność enzymów α-glukozydaz odpowiedzialnych za rozkład polisacharydów,

• zwiększa zapasy glikogenu w wątrobie,

• zapobiega powstawaniu zaawansowanych produktów glikacji.

W metabolizmie lipidów eugenol:

• obniża poziom cholesterolu poprzez hamowanie reduktazy HMG-CoA — kluczowego enzymu w biosyntezie cholesterolu.

Neuroprotekcja

Eugenol działa ochronnie na układ nerwowy:

• hamuje enzym 5-lipooksygenazę w komórkach nerwowych, zmniejszając stres oksydacyjny,

• zwiększa poziom glutationu w mózgu,

• obniża stężenie ROS, aldehydu malonowego (MDA) i tlenku azotu (NO),

• zapobiega spadkowi dopaminy i hamuje aktywność acetylocholinoesterazy, co może mieć znaczenie w zapobieganiu chorobie Alzheimera.

Goździki – środki ostrożności i przykłady zastosowania

Goździki w większych ilościach nie powinny być stosowane przez kobiety w ciąży oraz matki karmiące piersią — mogą być używane jedynie sporadycznie jako przyprawa. Suplementy diety zawierające goździkowiec korzenny przeznaczone są wyłącznie dla osób dorosłych.

Przykłady zastosowania pąków kwiatowych (goździków):

• Napar z goździków (tzw. woda goździkowa):
  Łyżeczkę goździków miażdżymy (np. w moździerzu), umieszczamy w szklance i zalewamy 200 ml wrzącej wody. Napar pozostawiamy pod przykryciem na 15–20 minut, po czym przecedzamy i wypijamy bezpośrednio po przygotowaniu.
  Woda goździkowa jest ceniona za działanie:

  • wspomagające pracę układu pokarmowego (pomaga przy niestrawności, wzdęciach, biegunkach),

  • rozgrzewające i wspierające walkę z infekcjami,

  • regulujące zapach ciała (przy regularnym spożyciu),

  • zwalczające halitozę (przykry zapach z ust związany z zaburzeniami mikroflory jelitowej).

• Mleko goździkowe:
  Goździki można także zalać gorącym mlekiem i dosłodzić miodem. Mleko goździkowe polecane jest szczególnie podczas infekcji dróg oddechowych przebiegających z produktywnym kaszlem i gęstym katarem.

• Odwar z goździków:
  Łyżkę goździków zalewamy szklanką letniej wody, doprowadzamy do wrzenia i gotujemy na wolnym ogniu przez 5–10 minut. Gotowy odwar można stosować zewnętrznie:

  • do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych,

  • do płukania skóry głowy przy problemach z łupieżem,

  • do moczenia stóp dotkniętych grzybicą.

• Nalewka goździkowa (Tinctura Caryophylli):
  Około 100 g goździków umieszczamy w szklanym naczyniu i zalewamy 400 ml alkoholu o mocy 40–60%. Zamknięte naczynie odstawiamy w ciemne i chłodne miejsce na 2 tygodnie, codziennie wstrząsając zawartość. Po tym czasie nalewkę filtrujemy i przechowujemy z dala od światła.
  Zastosowania:

  • nacieranie obolałych mięśni i stawów (działanie rozgrzewające i przeciwbólowe),

  • spożywanie po rozcieńczeniu w wodzie lub mleku,

  • płukanie bolącego gardła (1 łyżka nalewki na pół szklanki letniej wody),

  • rozpylanie w powietrzu w celu odstraszania owadów (po przelaniu do butelki z atomizerem).

• Olej goździkowy (Oleum Eugeniae caryophylli):
  Połowę szklanki goździków zalewamy 200 ml gorącego oleju (np. oliwy) w słoiku, który następnie szczelnie zamykamy i odstawiamy na 14 dni. Po tym czasie olej filtrujemy i przechowujemy w chłodnym miejscu.
  Zastosowania:

  • rozgrzewanie i łagodzenie bólu (np. po ukąszeniach owadów),

  • odstraszanie komarów i meszek.

• Żucie goździków:
  Żucie goździków łagodzi ból zęba, odświeża oddech i wspomaga walkę z nałogiem palenia tytoniu.

Olejki eteryczne z goździków – środki ostrożności i zastosowanie

Olejek goździkowy nie powinien być stosowany przez dzieci, kobiety w ciąży oraz matki karmiące. Zaleca się również ostrożność u osób ze skłonnościami do reakcji alergicznych.

Przykładowe wykorzystanie olejku goździkowego:

• Kąpiel goździkowa:
  Do wanny z ciepłą (nie gorącą) wodą dodajemy 5–10 kropli olejku goździkowego. Kąpiel powinna trwać minimum 10 minut. Zalecana jest w przypadku przeziębień, bólów mięśni i stawów. Olejek działa antyreumatycznie, relaksuje i koi napięte ciało. Kroplę olejku można też dodać do gotowych soli kąpielowych, np. z Morza Martwego.

• Masaż z użyciem olejku goździkowego:
  2 krople olejku mieszamy z 1 łyżką oleju bazowego (np. oliwy z oliwek, oleju arganowego lub jojoba). Tak przygotowaną mieszanką wykonujemy delikatny masaż całego ciała.

• Rozgrzewające kompresy:
  5 kropli olejku goździkowego dodajemy do połowy szklanki ciepłej wody. Nasączoną mieszanką gazę lub niewielki ręcznik przykładamy do bolących mięśni lub stawów, aby uzyskać efekt rozluźniający i przeciwbólowy.

• Inhalacje i aromaterapia:
  Olejek goździkowy można dodać do miski z gorącą wodą do inhalacji parowej lub używać w kominkach zapachowych oraz dyfuzorach powietrza.

• Właściwości hipoglikemiczne:
  Goździkowiec korzenny wykazuje działanie obniżające poziom glukozy we krwi. Osoby stosujące leki przeciwcukrzycowe powinny zachować ostrożność ze względu na ryzyko nadmiernego spadku poziomu cukru. Podczas doustnego stosowania suplementów diety lub leków zawierających goździkowiec korzenny zaleca się regularne monitorowanie glikemii.

• Wpływ na krzepnięcie krwi:
  Goździkowiec korzenny może spowalniać proces krzepnięcia krwi, co zwiększa ryzyko interakcji z lekami przeciwzakrzepowymi i przeciwpłytkowymi. Połączenie to może nasilać ryzyko wystąpienia siniaków oraz krwawień.
  Do leków przeciwpłytkowych należą m.in.: kwas acetylosalicylowy, tiklopidyna, klopidogrel, prasugrel, tikagrelor. Przykładami substancji przeciwzakrzepowych są: warfaryna i acenokumarol (antagoniści witaminy K), dabigatran (inhibitor trombiny), rywaroksaban, apiksaban, fondaparynuks, sulodeksyd (inhibitory czynnika Xa), heparyny drobnocząsteczkowe (np. nadroparyna wapniowa, enoksaparyna sodowa, dalteparyna sodowa).

• Synergizm działania z lekami przeciwbólowymi i przeciwzapalnymi:
  Eugenol – substancja czynna zawarta w olejku eterycznym z goździkowca korzennego – wykazał w badaniach na zwierzętach synergistyczne działanie z ketorolakiem (lekiem przeciwbólowym i przeciwzapalnym). Wyniki tych badań sugerują potencjalne korzyści wynikające z jednoczesnego stosowania zewnętrznego olejku z Syzygium aromaticum oraz doustnych leków z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ).

• Wpływ na wchłanianie ibuprofenu:
  Wcześniejsze zastosowanie olejku z goździkowca korzennego na skórę może zwiększać przezskórne wchłanianie ibuprofenu podawanego w postaci żelu lub maści. Może to prowadzić do nasilenia działań niepożądanych związanych ze stosowaniem tego leku przeciwbólowego.

Możliwość fałszywego wzrostu poziomu fenytoiny: substancje czynne obecne w goździkowcu korzennym mogą powodować fałszywie zawyżony wynik poziomu fenytoiny we krwi.

• Spożycie goździków:
  Goździki, czyli częściowo rozwinięte i poddane suszeniu pączki kwiatowe goździkowca korzennego, są powszechnie wykorzystywane jako przyprawa i składnik żywności. Obecnie brak jest jednak dokładnych danych określających bezpieczną ilość surowca roślinnego do spożycia.

• Działanie drażniące olejku eterycznego:
  Olejek eteryczny z goździkowca korzennego, po naniesieniu na skórę lub błony śluzowe, może powodować wystąpienie reakcji alergicznej, przejściowego podrażnienia, kontaktowego zapalenia skóry, a także zapalenia lub owrzodzenia jamy ustnej.
  Za właściwości drażniące olejku odpowiada głównie eugenol – związek chemiczny hamujący syntezę prostaglandyn.

• Ryzyko przy inhalacjach:
  Inhalacje z użyciem olejku goździkowego mogą prowadzić do problemów z oddychaniem w wyniku wywołania skurczu oskrzeli.

• Bezpieczeństwo stosowania w żywności:
  Olejek goździkowy uznawany jest za bezpieczny w niewielkich ilościach — poniżej 1500 ppm — jako dodatek do żywności.
  Ustalono, że śmiertelna dawka doustna dla olejku wynosi około 3,75 g na kilogram masy ciała u ludzi.

• Toksyczność u dzieci:
  U dzieci poniżej 2. roku życia odnotowano przypadki stanów zagrażających życiu po doustnym podaniu 5–10 ml olejku goździkowego. Objawy obejmowały: śpiączkę, kwasicę, uogólnione drgawki, zaburzenia krzepnięcia krwi, ostre uszkodzenie wątroby.

• Skutki przedawkowania olejku goździkowego:
  Przedawkowanie olejku drogą doustną może prowadzić do poważnych działań niepożądanych, takich jak:

  • depresja ośrodkowego układu nerwowego,

  • nieprawidłowości w oddawaniu moczu,

  • kwasica anionowa,

  • pogorszenie funkcji wątroby,

  • śpiączka,

  • drgawki,

  • hipoglikemia (niski poziom glukozy we krwi).