Gurmar – właściwości, skład i zastosowanie

Gurmar (Gymnema sylvestre) to wiecznie zielone pnącze należące do rodziny trojeściowatych (Asclepiadaceae). Pochodzi z środkowych i zachodnich terenów Indii. Roślina występuje również w tropikalnej i subtropikalnej wilgotnej strefie klimatycznej Azji (Sri Lanka, Chiny, Japonia, Tajlandia, Wietnam, Malezja, Indonezja), Afryki (Mauretania, Etiopia) i Australii, gdzie porasta drzewa tworzące lasy tropikalne i gęste zarośla. Można ją spotkać na terenach nadrzecznych oraz trawiastych sawannach. Gurmar preferuje gleby piaszczyste lub gliniaste oraz roczne opady na poziomie 600 - 1000 mm.

Gymnema sylvestrae to mocno rozgałęzione, wolno rosnące pnącze osiągające nawet do 600 metrów długości. Często dorasta do wierzchołków bardzo wysokich drzew. Pędy gurmaru są delikatnie owłosione, jasnobrązowe, w przekroju cylindryczne. Blaszka liściowa Gymnema sylvestre posiada jajowato-eliptyczny kształt. Jej górną i dolną powierzchnię porastają miękkie włoski. Wymiary liścia to 3 - 5 cm długości  i 1,2 - 3,5 cm szerokości. Liście mają ostre lub krótko-spiczaste zakończenie oraz zaokrągloną sercowatą podstawę z ogonkami liściowymi o długości 6 - 13 mm. Liście wydzielają delikatny, charakterystyczny zapach. Żute mają gorzki smak i cierpkość. Okres kwitnienia rośliny przypada na miesiące październik - styczeń. Kwiaty gurmaru tworzą kwiatostany w typie baldachu. Korona kwiatowa jest żółta i dzwonkowata. Tworzą ją grube płatki o owalnym i lekko zakrzywionym kształcie. Kielich kwiatowy jest owłosiony, prawie podzielony u podstawy. Okres owocowania gurmaru przypada na miesiące wiosenne od marca do maja. Nasiona są płaskie i jajowato - podłużne o długości około 1,3 cm. Mają brązowy kolor i gładką powierzchnię. Są zaopatrzone w szerokie skrzydełko brzeżne.

W języku hindi gurmar oznacza pogromcę cukru.

Właściwości prozdrowotne gurmaru są wykorzystywane we współczesnym ziołolecznictwie. W aptekach znajdziemy zarówno stałe (tabletki, kapsułki, tabletki do ssania), jak i płynne (krople, płyny doustne) preparaty bazujące na wyciągach z liści Gymnema sylvestre, często standaryzowane na zawartość kwasów gymnemowych. Popularne wśród pacjentów są również suszone liście gurmaru w postaci rozdrobnionej lub sproszkowanej, przeznaczone do sporządzania naparów, odwarów lub nalewek. Szczególnie cenią je osoby z podwyższonym poziomem cukru we krwi oraz z insulinoopornością.

Związki czynne zawarte w roślinie zwiększają aktywność enzymów odpowiedzialnych za wykorzystanie glukozy na szlakach zależnych od insuliny, jednocześnie indukując spadek enzymów glukoneogennych i dehydrogenazy sorbitolu. Kwasy gymnemowe regenerują komórki beta wysp trzustkowych, przez co zwiększają produkcję i uwalnianie insuliny odpowiedzialnej za zmniejszanie poziomu glukozy we krwi. Jednocześnie Gymnema sylvestre hamuje proces wchłaniania glukozy w jelitach na skutek oddziaływania z receptorami obecnymi w ścianach narządu (receptory T1R3 i białko gastducyna).

Korzystne działanie gurmaru to również efekt obniżenia poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi. Zaburzenia lipidemii towarzyszą cukrzycy, a ich wyeliminowanie chroni układ sercowo - naczyniowy pacjentów przed rozwojem wielu chorób m.in. nadciśnienia czy miażdżycy. Suplementy diety dla diabetyków często zawierają połączenie gurmaru z innymi roślinami o właściwościach hipoglikemizujących. W praktyce najczęściej spotykane są mieszanki Gymnema sylvestre z morwą białą, berberysem i cynamonem.

Kwasy gymnemowe mają ciekawą zdolność hamowania receptorów w jamie ustnej, odpowiedzialnych za odczuwanie smaku słodkiego. Roślina zmniejsza doznania smakowe podczas jedzenia słodkich potraw, przez co ogranicza apetyt na słodycze. Jest to wykorzystywane w preparatach odchudzających, wspomagających w walce z nadwagą i otyłością.

Gurmar - Gymnema sylvestre to roślina którą od dawna wykorzystywano w ziołolecznictwie wielu krajów, szczególnie Półwyspu Indyjskiego. Wzmianki o jego leczniczych właściwościach odnajdziemy m.in. w słynnym indyjskim traktacie medycznym Sushruta Samhita datowanym na VI wiek p.n.e. W ajurwedyjskim systemie medycyny gurmar odgrywał ważną rolę. Początkowo stosowano go głównie w schorzeniach nerek m.in. do zapobiegania i leczenia kamicy moczowej. W celu zachowania klarowności moczu rankiem żuto kilka liści rośliny. W późniejszym czasie udowodniono hipoglikemizujące właściwości Gymnema sylvestre. Gurmar stosowano w wielu schorzeniach wewnętrznych m.in. do leczenia cukrzycy i zapobiegania glukozurii (cukromocz), ale także w chorobie Parkinsona oraz do łagodzenia chorób infekcyjnych. Zauważono, że rozrzedza flegmę i pomaga w łagodzeniu kaszlu towarzyszącemu astmie. Gurmar podawano w razie problemów trawiennych, przy dolegliwościach żołądkowych i  męczących zaparciach. Sok pozyskany z korzenia podawano wymiotującym.

Współcześnie kwasy gymnemowe są obecne w aptekach w wybranych suplementach diety na trawienie (tabletki, mieszanki ziołowe). W tradycyjnym ziołolecznictwie napary z Gymnema sylvestre polecano kobietom z brakiem miesiączki, jako środek stymulujący macicę. Nadziemnymi częściami rośliny leczono problemy z ciśnieniem tętniczym krwi oraz w razie występującej tachykardii i arytmii serca. Świeże liście lub sporządzone z nich napary nanoszono zewnętrznie na uszkodzenia skóry, miejsca z hemoroidami oraz na rany po ukąszeniach węży. Obecnie ze względu na właściwości przeciwdrobnoustrojowe wyciąg  z liści gurmaru możemy znaleźć w gotowych produktach kosmetycznych m.in. antyperspirantach.

Gurmar jest rośliną jadalną. Gotowane owoce Gymnema sylvestre po usunięciu nasion w smaku można porównać do ziemniaka. Liście bywają dodawane do zup w celu nadania wywarom słodkiego posmaku. Mają zdolność zabijania goryczy.

Liście Gymnema sylvestre stanowią źródło saponin triterpenowych należących do klas oleananów i dammaranów. Związkami biologicznie czynnymi zawartymi w gurmarze są przede wszystkim kwasy gymnemowe oznaczone symbolami I - IX (dziewięć blisko spokrewnionych ze sobą glikozydów kwasowych) oraz gymnemo - saponiny i gymnemozydy. Ich największa ilość znajduje się w wierzchołkach pędów, najmniejsza zaś w nasionach (stężenia wahające się w granicach od 0,67% do 1,06%). W roślinie jest obecny 35-aminokwasowy polipeptyd - gurmaryna, odpowiedzialny za blokowanie receptorów słodkiego i gorzkiego smaku. Poza tymi związkami z Gymnema sylvestrae wyizolowano flawony, antrachinony, pentatriakontan, chlorofile a i b, fitynę, żywice, kwercitol, kwasy organiczne (kwas winowy, kwas mrówkowy, kwas masłowy), lupeol,  β-amyrynę i inozytol. Liście gurmaru zawierają glikozydy flawonowe (kemferol, kwercetyna), alkaloidy oraz gimnemasyny A, B, C i D.

Gurmar wykazuje właściwości przeciwzapalne. W doświadczeniu na zwierzętach laboratoryjnych wyciąg wodny z liści rośliny hamował stan zapalny i działał przeciwobrzękowo. Stwierdzono że wodny ekstrakt w dawce 300 mg/kg masy ciała zmniejszył obrzęk łapy szczurów wywołany karageniną niemal o połowę (48,5%) w ciągu 4 godzin od podania. Moc działania Gymnema sylvestre była niewiele słabsza od mocy znanej substancji przeciwbólowej i przeciwzapalnej - fenylobutazonu. Jednocześnie roślina nie wykazuje negatywnego wpływu na błonę śluzową żołądka w porównaniu do substancji z grupy NLPZ. Dodatkowo związki czynne zawarte w Gymnema sylvestre mają wpływ na obniżenie ilości wolnych rodników które uszkadzają struktury komórkowe w tkankach organizmu. Stwierdzono, że wodne ekstrakty z liści rośliny podwyższają poziom wątrobowych enzymów przeciwutleniających- γ-glutamylotranspeptydazy (γ-GT) i dysmutazy ponadtlenkowej (SOD). W jednym z eksperymentów badano wpływ wodno - alkoholowego ekstraktu z gurmaru na stan zapalny i rozwój zespołu ostrej niewydolności oddechowej wywołany lipopolisacharydami (LPS). Doświadczenie przeprowadzono przy użyciu modeli in vivo i in vitro. Uwidoczniono spadek ilości cytokin/chemokin zapalnych oraz markerów uszkodzenia komórek. Wywnioskowano, że obniżenie poziomu reaktywnych form tlenu (ROS) wynika z modulacji komórkowego szlaku NRF2, natomiast zahamowanie rozwoju zespołu ostrej niewydolności oddechowej następuje poprzez modyfikację szlaku sygnalizacyjnego NF-κB/MAPK.

Substancje czynne tj. kwasy organiczne, flawonoidy, fenole, saponiny, garbniki i triterpenoidy zawarte w gurmarze działają korzystnie na profil lipidowy i przeciwdziałają otyłości. Przeprowadzono doświadczenie na zwierzętach, podczas którego szczury były karmione dietą bogatotłuszczową przez 7 dni w celu wywołania hiperlipidemii. Do zbadania właściwości hipolipemicznych rośliny wodno-alkoholowy ekstrakt z Gymnema sylvestre podawano szczurom raz dziennie przez tydzień w dawce 200 mg/kg masy ciała. Stwierdzono, że roślina zmniejszyła we krwi szczurów poziom cholesterolu całkowitego, trójglicerydów, lipoprotein o małej gęstości i lipoprotein o bardzo małej gęstości jednocześnie zwiększając stężenie lipoprotein o dużej gęstości. W innym eksperymencie myszom z otyłością podawano rozpuszczalną w wodzie frakcję ekstraktu Gymnema sylvestre (120 mg/kg, doustnie przez 21 dni). Badany ekstrakt znacząco obniżył oznaczane parametry: poziom lipidów, leptyny, insuliny, glukozy, apolipoproteiny B i LDH w mysiej surowicy. Jednocześnie zaobserwowano podwyższenie poziomu cholesterolu HDL, apolipoproteiny A1 oraz enzymów antyoksydacyjnych w tkance wątroby zwierząt.

Badania wykazały również właściwości przeciwcukrzycowe wodnego ekstraktu z gurmaru. NajprAwdopodobniej wynikał on ze zwiększenia aktywności enzymów odpowiedzialnych za przemiany metaboliczne monosacharydu na szlaku insulinozależnym. U pacjentów przyjmujących Gymnema sylvestre stwierdzono zmniejszenie stężenia glukozy we krwi na czczo, hemoglobiny glikozylowanej i glikozylowanych białek osocza.

Tradycyjnie gurmar był stosowany w ziołolecznictwie w postaci naparów. Często żuto również świeże liście rośliny. W aptekach wyciągi z liści gurmaru są dostępne w postaci tabletek, kapsułek, tabletek do ssania, mieszanek ziołowych, kropli oraz płynów doustnych.

Zwykle stosuje się 50 - 100 mg wyciągu z Gymnema sylvestre standaryzowanego na zawartość kwasów gymnemowych w tabletkach/ kapsułkach 3 do 4 razy dziennie. Preparaty do ssania z gurmarem mają zmniejszać napady głodu i ograniczać chęć podjadania, dlatego zaleca się je przyjmować między posiłkami.

W celu zmniejszenia poposiłkowej glikemii gurmar można zastosować 5 - 10 minut przed spożyciem pokarmów bogatych w cukier.

Sproszkowane bądź rozdrobnione liście gurmaru (1 łyżeczka) należy zalać szklanką wrzącej wody i zaparzać przez około 10 - 15 minut. Świeży napar można wypijać 2 do 3 razy w ciągu dnia.

Z liści gurmaru można sporządzić nalewkę. W tym celu około 100 gramów rozdrobnionego surowca roślinnego zalewa się 300 ml alkoholu 75%. Całość pozostawia się do wytrawienia na okres 7 - 14 dni. Po tym czasie gotową nalewkę należy przefiltrować. Zwyczajowo stosuje się 10 ml nalewki 2 - 3 razy na dobę.

Ze względu na brak badań dotyczących stosowania gurmaru u kobiet w ciąży i karmiących piersią nie zaleca się terapii Gymnema sylvestre w tych grupach. Gymnema sylvestre nie powinna być również podawana dzieciom ze względów bezpieczeństwa.

Suplementację gurmaru należy przerwać na co najmniej dwa tygodnie przed planowanym zabiegiem chirurgicznym, ponieważ może on zakłócać kontrolę glikemii w trakcie i po przeprowadzonej operacji.   

Suplementacja rośliną u osób z cukrzycą powinna być skonsultowana z lekarzem diabetologiem. Należy zachować ostrożność i prowadzić częste kontrolne badania poziomu glukozy we krwi.

Ze względu na swoje właściwości hipoglikemiczne gurmar może wchodzić w interakcję z lekami przeciwcukrzycowymi oraz insuliną i nasilać ich działanie powodując nadmierny spadek poziomu glukozy we krwi. Należy zachować ostrożność.

Istnieje prawdopodobieństwo modyfikowania przemian metabolicznych leków przetwarzanych w organizmie przy udziale cytochromu P450 CYP 2C9 (warfaryna, fenytoina, fluwastatyna, tamoksyfen, torasemid), 1A2 (teofilina, haloperidol, fluwoksamina, duloksetyna, klozapina) oraz 3A4 (atorwastatyna, amlodypina, ketokonazol, itrakonazol, budezonid) przez gurmar. Roślina może wpływać na szybkość ich przetwarzania w wątrobie i nasilać działania niepożądane leków. 

Spożycie gurmaru może spowodować spadek poziomu glukozy we krwi z hipoglikemią włącznie. Objawami hipoglikemii są drżenie mięśni, nerwowość, zawroty głowy, problemy z koncentracją, nasilone pocenie się, przyspieszone bicie serca (tachykardia), uczucie zimna, bladość powłok skórnych, ból głowy i nudności.

Jak każda roślina Gymnema sylvestre może wywołać reakcję alergiczną. 

Gurmar zmniejsza odczuwanie smaku słodkiego, jednocześnie potęgując uczucie goryczy w ustach.

Opisano przypadki hepatotoksyczności gurmaru i odwracalnego uszkodzenia wątroby na skutek spożywania herbaty ziołowej z Gymnema sylvestre.