Palma sabałowa – saw palmetto, właściwości lecznicze, przeciwwskazania

Palma sabałowa Serenoa repens jest rośliną należącą do rodziny arekowatych Arecaceae. Inne funkcjonujące nazwy to bocznia piłkowana i palma sabalowa. Występuje głównie na południowo- wschodnich terenach Ameryki Północnej, ale także w Afryce Północnej, Indiach i Europie Południowej. Ta wiecznie zielona roślina tworzy zarośla, często na terenach przybrzeżnych i wydmach. Można ją spotkać także w podszyciu widnych lasów sosnowych i na sawannach. Preferuje stanowiska nasłonecznione z dobrze przepuszczalną glebą o obojętnym, lekko kwaśnym  lub lekko zasadowym pH. Jest odporna na suszę, duże zasolenie oraz niską zawartość substancji odżywczych w glebie.

Serenoa repens to wytrzymała, wolno rosnąca i długowieczna palma osiągająca zwykle między 150- 300 cm wysokości i 120- 300 cm szerokości. Posiada liczne splątane łodygi, które wznoszą się ku górze bądź są ukierunkowane poziomo/skośnie. Okazałe, zimozielone liście rośliny mają wachlarzowaty kształt i dorastają do 90 cm szerokości. Ich powierzchnia jest woskowana, czasami przybiera srebrzysto-biały bądź niebiesko- zielony kolor. Blaszka liściowa jest podzielona na wąskie i ostro zakończone segmenty w liczbie 18- 30 sztuk. Ogonki liściowe pokrywają liczne ostre kolce. Późną wiosną z kątów liściowych wyrastają pędy kwiatowe. Biało- żółte, mocno pachnące kwiaty palmy sabałowej tworzą kwiatostany w formie wiechy. Fioletowo-czarne lub ciemnoczerwone owoce palmy sabałowej pojawiają się w miesiącach październik- grudzień. Jajowate lub półkuliste pestkowce są zebrane w klastry. Owoce osiągają do 2,5 cm długości oraz do 1,5 cm średnicy. Mogą być zjadane na surowo lub gotowane. Charakteryzują się waniliowym zapachem i słodkawym, mydlanym smakiem. Przypominają czarne oliwki.

Rdzenni mieszkańcy Ameryki stosowali owoce palmy sabałowej do leczenia niepłodności oraz w razie występowania dysfunkcji układu płciowego. Spożywano je najczęściej w postaci świeżej, suszonej oraz jako napar. Zauważono, że surowiec roślinny pomaga w razie braku popędu seksualnego. Indianie używali owoców Serenoa repens do leczenia zaniku jąder, impotencji u mężczyzn i do stymulacji powiększania gruczołów piersiowych kobiet. Często zjadano owoce palmy, co miało wywoływać efekt tonizujący i działać wzmacniająco na osłabiony organizm.

Obecnie wiadomo, że miało to swoje uzasadnienie, ponieważ owoce palmy sabałowej to naturalne anaboliki sprzyjające odbudowie tkanki mięśniowej (np. w trakcie wyniszczających chorób). Indianie podawali olej z Serenoa repens osobom cierpiącym na bezsenność. Owoce rośliny były używane jako surowiec wykrztuśny, pomocny w infekcjach dróg oddechowych z towarzyszącym kaszlem. Miały łagodzić stany zapalne gardła i oskrzeli, a także przynosić korzystne efekty u astmatyków. 

Pierwsze zapiski na temat wykorzystania Serenoa repens w dolegliwościach układu moczowego pochodzą z początków XX wieku. Wówczas to zaczęto stosować owoce jako surowiec moczopędny i antyseptyczny, pomocny w razie zapalenia pęcherza moczowego oraz w trakcie zapalenia i powiększenia prostaty. Używano ich także w zespole pęcherza drażliwego. W postaci czopków z masłem kakaowym miały zwalczać stany zapalne dróg rodnych kobiet. Zauważono, że związki czynne zawarte w roślinie mają działanie hormonalne i wpływają na zmniejszenie drażliwości jajników i macicy oraz łagodzą bolesne miesiączkowanie.

W aptekach znajdziemy leki i suplementy zawierające ekstrakt z owoców palmy sabałowej. Wskazaniem do stosowania leku zarejestrowanego w Polsce jest łagodzenie objawów łagodnego rozrostu gruczołu krokowego tj. osłabionego strumienia moczu, parcia na mocz, częstomoczu i częstego oddawania moczu w ciągu nocy. Lek jest dostępny w postaci kapsułek doustnych.

Działanie antyandrogenowe ekstraktu z palmy sabałowej wynika głównie z jej właściwości hamujących na enzym 5α-reduktazę, która odpowiada za konwersję testosteronu do dihydrotestosteronu (DHT). Dodatkowo substancje czynne Serenoa repens blokują receptory dla DHT, który jest uznawany za przyczynę rozwoju łagodnego przerostu prostaty. Roślina wykazuje właściwości przeciwobrzękowe i przeciwzapalne oraz zmniejsza proliferację (niekontrolowane, nadmierne podziały) komórek nabłonka gruczołu krokowego. Suplementy z bocznią piłkowaną wspierają prawidłową pracę układu moczowego i wpływają korzystnie na funkcje seksualne mężczyzn. Ekstrakt z owoców Serenoa repens bywa łączony z innymi ziołami o właściwościach moczopędnych (np. pokrzywą, jałowcem i zieloną herbatą) oraz pestkami dyni.

Ekstrakt z palmy sabałowej wpływa korzystnie na włosy, ponieważ hamuje działanie dihydrotestosteronu odpowiedzialnego m.in. za proces łysienia androgenowego kobiet i mężczyzn. Palma ogranicza uszkodzenia mieszków włosowych przez DHT, tym samym hamując utratę włosów głównie w obrębie czubka głowy i w linii czoła. Ograniczanie aktywności 5-α-reduktazy sprawia, że można ją stosować z powodzeniem zarówno doustnie w postaci suplementów diety, a także zewnętrznie w szamponach, odżywkach i wcierkach przeznaczonych do skóry głowy. Wcierki pobudzają mikrokrążenie w obrębie skalpu i odżywiają mieszki. Ekstrakty wodno-etanolowe z Serenoa repens są wskazane do pielęgnacji skóry łojotokowej i trądzikowej. Posiadają właściwości normalizujące pracę gruczołów łojowych, antyseptyczne i przeciwzapalne. Związki czynne zawarte w roślinie działają przeciwalergiczne, nawilżająco i ochronnie na naskórek. Na rynku dostępne są oleje z dodatkiem ekstraktu z owoców palmy sabałowej, które mogą być dodawane do gotowych kosmetyków (kremów, balsamów, toników) bądź nanoszone bezpośrednio na skórę. Roślina z powodzeniem wspomaga terapie przeciwłuszczycowe i łagodzące AZS.

Surowcem wykorzystywanym w fitoterapii są dojrzałe i wysuszone owoce palmy sabałowej. Z owoców uzyskuje się ekstrakty, najczęściej wykorzystując etanol jako rozpuszczalnik. Uzyskane w ten sposób frakcje lipofilna i hydrofilna posiadają odmienny skład chemiczny. Frakcja rozpuszczalna w wodzie zawiera substancje czynne z grupy polisacharydów, flawonoidów, tanin i żywic. Do polisacharydów Serenoa repens należą galaktoza, arabinoza, cukrowe kwasy uronowe, cukier inwertowany, mannitol. Flawonoidy to m.in. izokwercytryna, rutyna, beta-D-glukozyd 3-O-kemferolu i rhoifolina. Z frakcji hydrofilowej wyizolowano także farnezol, lupeol i lupenon, alkohole alifatyczne i związki poliprenowe. Frakcja tłuszczowa z owoców palmy sabałowej jest bogata w wolne kwasy tłuszczowe stanowiące około 41 do 81% całkowitej zawartości lipidów (m.in. kwas kaprynowy, kapronowy, kaprylowy, laurynowy, mirystynowy, oleinowy, palmitynowy) oraz ich estry, trójglicerydy, fitosterole (beta- sitosterol i jego estry z nasyconymi kwasami tłuszczowymi, kampesterol, stigmasterol). W owocach stwierdzono obecność związków: 1-monolauryny oraz  1-monomirystyny należących do grupy monoacyloglicerydów, olejków lotnych, garbników, karotenu i kwasu antranilowego.

Testy w warunkach in vitro potwierdziły hamowanie enzymu 5a-reduktazy katalizującej przemianę testosteronu do dihydrotestosteronu przez substancje czynne Serenoa repens. Roślina nie wpływała natomiast na stężenie antygenu stercza PSA. Zahamowanie 5a-reduktazy odnotowano zarówno w komórkach nabłonka, jak i w zrębie gruczołu krokowego. Za działanie antyandrogenowe odpowiedzialna jest głównie frakcja lipofilowa ekstraktu z owoców Serenoa repens. Ekstrakt heksanowy z owoców Serenoa repens dodatkowo hamował powstawanie innych produktów przemian testosteronu tj. androstendionu i 5a-androstano-3,7-dionu w kulturach komórkowych pochodzących z nabłonka i zrębu rozrośniętego gruczołu krokowego. Ponad to ekstrakt roślinny utworzony za pomocą etanolu hamował działanie aromatazy, która odpowiada za konwersję androgenów do związków estrogenowych.

W jednym z badań oceniano siłę przeciwzapalnego działania lipidowej frakcji z owoców palmy sabałowej. Ekstrakt z Serenoa repens spowodował zmniejszenie masy gruczołu krokowego, zahamowanie proliferacji nabłonka i zrębu prostaty oraz zmniejszenie stanu zapalnego.

Przeprowadzono badania skuteczności ekstraktów z owoców Serenoa repens na łysienie androgenowe mężczyzn ze stwierdzonym androgenic alopecia AGA w postaci łagodnej do umiarkowanej. Część pacjentów otrzymywała wyciąg z owoców boczni piłkowanej w ilości 320 mg na dobę, natomiast część - 1 mg finasterydu/ dzień. Doświadczenie trwało 24 miesiące. Po tym czasie przeprowadzono analizę porównawczą zdjęć Zwiększony porost włosów wystąpił u 38% mężczyzn przyjmujących ekstrakt z Serenoa repens, natomiast w grupie otrzymującej finasteryd poprawa była widoczna u 68% pacjentów.

Badania in vitro na ludzkich hodowlach komórkowych potwierdziły potencjał przeciwnowotworowy ekstraktów z owoców palmy sabałowej.

W przeroście gruczołu krokowego:

• mężczyźni (w tym osoby starsze): 160 mg wyciągu z owoców palmy sabałowej 2 razy w ciągu doby lub 320 mg wyciągu raz dziennie; podawanie doustne; możliwa długotrwała terapia; zalecane jest stosowanie o stałej porze dnia;

W razie wystąpienia gorączki i nasilonych objawów ze strony układu moczowego tj. krwiomocz, nasilone oddawanie moczu lub zatrzymanie moczu wskazana jest konsultacja lekarska.

Zazwyczaj poprawa stanu pacjentów cierpiących na przerost prostaty pojawia się po 6 tygodniach stosowania. Największą skuteczność obserwuje się przy kuracji wynoszącej minimum 6 miesięcy.

Zwyczajowe dawkowanie w ziołolecznictwie:

• nalewka z owoców palmy sabałowej: 3 razy dziennie 5- 25 kropli;
• wywar z suszonych owoców w ilości 0,5- 3 g 3 razy w ciągu doby.

Palma sabałowa może być używana w szamponach, odżywkach i wcierkach do skóry głowy z problemem nadmiernego wypadania włosów ( w tym łysienia androgenowego).

Wcierka wzmacniająca włosy

Owoce palmy sabałowej (ok.15 sztuk) i suszony tymianek (łyżeczka) zalewamy szklanką wrzącej wody; pozostawiamy do  ostygnięcia; usuwamy pestki i dodajemy kilka kropli olejku rozmarynowego; całość blendujemy; gotową wcierkę nakładamy na skalp, masując przy tym skórę głowy; zakładamy czepek, pozostawiamy na noc, rano zmywamy.

Palma sabałowa może zmniejszać krzepliwość krwi. Zaleca się zachowanie ostrożności u pacjentów stosujących leki przeciwkrzepliwe. Substancje aktywne palmy sabałowej mogą nasilać działanie leków przeciwzakrzepowych i przeciwpłytkowych zwiększając tym samym ryzyko krwawień (interakcja m.in. z kwasem acetylosalicylowym, warfaryną, fenprokumonem). Stwierdzono podwyższanie wartości współczynnika INR podczas przyjmowania leku zawierającego saw palmetto extract.

Należy również pamiętać, że kurację wyciągiem z palmy sabałowej trzeba przerwać dwa tygodnie przed planowanymi zabiegami chirurgicznymi czy usuwaniem zęba.

Przyjmowanie tabletek z palmetto jest przeciwwskazane u kobiet w ciąży i karmiących piersią oraz stosujących antykoncepcję hormonalną.

Pojawiające się  skutki uboczne mają charakter łagodny, a stosowanie ekstraktu z owoców palmy sabałowej jest bezpieczne.

Przyjmowanie preparatów z owocem palmy sabałowej może powodować zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego tj. nudności, wymioty, ból brzucha i biegunkę. Najczęściej pojawiają się w razie przyjmowania ekstraktów z Serenoa repens na pusty żołądek. Ziołoterapia z wykorzystaniem rośliny może stać się przyczyną wystąpienia bólu i zawrotów głowy, reakcji nadwrażliwości, alergii, ginekomastii o odwracalnym charakterze, wzrostu ciśnienia tętniczego krwi (niezbyt często). Długotrwałe stosowanie może powodować skłonność do tworzenia siniaków.

Możliwym skutkiem ubocznym palmy sabałowej jest wystąpienie śródoperacyjnego zespołu wiotkiej tęczówki w przebiegu zaćmy i zapalenia trzustki. 

Opisane objawy przedawkowania owoców palmy sabałowej obejmują zaburzenia żołądkowo - jelitowe i objawy sercowo - naczyniowe.