Badanie antygenu tPSA (wolny) i PSA – wskazania, przebieg, normy

Badanie antygenu prostaty zaleca się każdemu mężczyźnie po 50. roku życia. Jakiekolwiek problemy z oddawaniem moczu, niezależnie od wieku, powinny być skonsultowane z lekarzem urologiem, który może wystawić skierowanie na oznaczenie tPSA. Jak wygląda badanie całkowitego PSA, czy jest bolesne i jakie są normy tPSA? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdują się w niniejszym artykule.

PSA to białko wytwarzane przez komórki nabłonkowe kanalików prostaty, czyli stercza lub gruczołu krokowego. Prostata ma wielkość orzecha włoskiego, który znajduje się w okolicy męskiej cewki moczowej. Odpowiada za wytwarzanie płynu wchodzącego w skład nasienia. PSA wytwarzane jest zarówno w warunkach fizjologicznych, jak i w warunkach patologicznych (np. w przebiegu przerostu prostaty bądź nowotworów tego narządu), jednak znaczne zwiększenie jego stężenia obserwowane jest właśnie podczas procesów chorobowych. Z tego powodu PSA uznawane jest za dobry marker przerostu i raka prostaty.

Co to jest PSA i tPSA?

Prostata to niewielki kulisty gruczoł zlokalizowany wokół męskiej cewki moczowej. Niepowiększona prostata osiąga wymiary orzecha włoskiego, tj. ok. 3,5x4x4 cm. PSA (ang. Prostate Specific Antigen) to białko o ciężarze ok. 30 kDa, produkowane i wydzielane przez komórki nabłonka kanalików prostaty, czyli narządu wytwarzającego m.in. składnik męskiego nasienia i stanowiący osłonę dla plemników. Produkcja PSA kontrolowana jest przez androgeny, w tym – w przeważającej mierze – przez dihydrotestosteron. Mimo że PSA wytwarzane jest w prostacie, niewielkie ilości tego białka mogą przechodzić do krążenia pacjenta.

PSA we krwi może występować albo w postaci:

• cPSA (forma skompleksowana) – PSA związane z białkami osocza, w tym głównie z alfa-1-antychymotrypsyną i alfa 2-makroglobuliną,
• fPSA (forma niezwiązana, czyli wolna).

PSA wytwarzane jest zarówno przez prawidłowe komórki prostaty, jak i komórki chorobowo zmienione, jednak wzrost stężenia białka obserwuje się przede wszystkim w procesach chorobowych. W związku z tym, że poziom PSA znacząco wzrasta m.in. u mężczyzn chorych na nowotwory prostaty lub przy zapaleniach i przeroście stercza, PSA uznano za dobry marker stosowany w profilaktyce i diagnozowaniu chorób prostaty oraz monitorowaniu terapii.

W laboratoriach oznacza się zwykle poziom tPSA (ang. total PSA, całkowite PSA), czyli łączny poziom fPSA i cPSA. Potocznie ujmując, „oznaczenie PSA” to właśnie oznaczenie PSA całkowitego (tPSA). Aby podnieść efektywność oznaczenia i ocenić, czy wzrost poziomu tPSA wiąże się z rozwijającym się w prostacie procesem nowotworowym, można oddzielnie oznaczyć poziom cPSA i fPSA, obliczyć procentowo poziom frakcji fPSA lub stosunek cPSA do tPSA, jednak lekarz musi odpowiednio zaznaczyć takie badania na skierowaniu.

Rozpoznanie raka prostaty można postawić dopiero na podstawie wyników badań patomorfologicznych (wykonanych po biopsji narządu lub śródoperacyjnie) oraz badań obrazowych, w tym ultrasonograficznych. W profilaktyce nowotworów prostaty istotne jest również wykonywanie fizykalnego badania samego narządu techniką per rectum (przez odbyt) zwłaszcza u pacjentów po 50. roku życia oraz z potwierdzonym wywiadem klinicznym w kierunku nowotworów prostaty w rodzinie.

Badanie poziomu PSA – wskazania

Oznaczenie poziomu fPSA, czyli PSA wolnego, niezwiązanego z białkami osocza, jest badaniem wykonywanym na wyraźne zlecenie lekarza, w sytuacji, gdy w badaniu fizykalnym prostata pacjenta nie wykazuje cech patologicznych, ale stężenie tPSA jest nieznacznie podwyższone. Oznaczenie frakcji fPSA pozwala na procentowe określenie jej zawartości w stosunku do tPSA i pomaga zróżnicować, czy wzrost tPSA spowodowany jest przez nowotwór prostaty, czy też inne nienowotworowe przyczyny występujące u pacjenta. U pacjentów z rakiem stercza stosunek fPSA do tPA ulega znacznemu obniżeniu.

Badanie poziomu tPSA – wskazania

Profilaktycznie badanie poziomu tPSA powinno być wykonywane u mężczyzn, którzy ukończyli 50. rok życia, ponieważ częstość występowania raka prostaty wzrasta wraz z wiekiem. Szczególną profilaktyką powinni być także objęci pacjenci, u których w rodzinie występował już rak prostaty, np. u ojca, brata czy dziadka.

Aby wykluczyć lub potwierdzić, że u pacjenta występuje rak stercza, badanie tPSA należy zlecić także u mężczyzn, którzy skarżą się na:

• bolesne lub bardzo częste oddawanie moczu,
• zwiększone parcie na mocz,
• trudności w oddawaniu moczu,
• konieczność częstego oddawania moczu w nocy,
• oddawanie moczu małymi kroplami przez dłuższy czas,
• bóle w dolnych okolicach pleców lub w obrębie miednicy,
• u mężczyzn, u których w badaniu fizykalnym lekarz stwierdził powiększenie gruczołu krokowego.

Łącznie z badaniem fizykalnym prostaty oraz oznaczeniem poziomu PSA lekarz może zlecić pacjentowi także wykonanie innych badań, np. badania moczu, w tym także posiewu moczu, aby wykluczyć ewentualne infekcje dróg moczowych. Badanie tPSA wykonuje się także u pacjentów z potwierdzoną diagnozą nowotworu prostaty jeszcze przed wdrożeniem leczenia oraz powtarza się je w trakcie monitorowania efektów terapii,  a także w profilaktyce wznowy nowotworu.

Przebieg i przygotowanie do badania antygenu PSA i tPSA

Próbka krwi na badanie fPSA i tPSA pobierana jest z żyły łokciowej pacjenta, a badanie wykonuje się z surowicy krwi. Do badania nie należy się szczególnie przygotowywać, jednak istotne jest, aby przed pobraniem krwi nie wykonywać fizykalnego badania prostaty techniką per rectum lub – nawet do paru tygodni przed – unikać badań ultrasonograficznych oraz biopsji narządu. Przed pobraniem krwi należy także unikać zwiększonego wysiłku fizycznego, jeżdżenia na rowerze oraz stosunków seksualnych, ponieważ wszystkie te czynności prowadzą do podwyższenia poziomu PSA w surowicy pacjenta.

Badanie tPSA i PSA – normy i interpretacja wyników

Interpretacja wyników badań tPSA i fPSA jest uzależniona od wielu czynników, na które składają się przede wszystkim wiek mężczyzny (im starszy mężczyzna, tym fizjologicznie wyższy poziom tPSA z uwagi na dłuższe narażenie prostaty na działanie testosteronu), stan kliniczny pacjenta i wywiad rodzinny w kierunku nowotworu prostaty i innych chorób układu moczo-płciowego.

Przyjmuje się, że prawidłowy poziom tPSA nie powinien przekraczać wartości 4,0 ng/mL. Poziom tPSA w granicach 4,0–10,0 ng/mL to poziom w granicach tzw. szarej strefy i w przypadku uzyskania takiego wyniku należy rozszerzyć panel badań o oznaczenie fPSA oraz dodatkowe badania obrazowe, by potwierdzić, czy za wzrost poziomu PSA odpowiada nowotwór, czy łagodny przerost prostaty bądź inne schorzenie tego narządu. Pacjenci, u których poziom tPSA przekracza 10,0 ng/mL, należą do grupy podwyższonego ryzyka wystąpienia raka prostaty.

Norma wolnego PSA wynosi powyżej 0,25 ng/mL, natomiast określona jako odsetek tPSA – 25%. Stosunek fPSA do tPSA niższy niż 10% wskazuje na prawdopodobieństwo wystąpienia u pacjenta raka prostaty, natomiast stosunek fPSA do tPSA wyższy od 25% występuje w sytuacji fizjologicznej lub u pacjentów z łagodnym przerostem gruczołu krokowego.

Oznaczenie fPSA nie jest badaniem samodzielnym, ma wartość diagnostyczną jedynie w połączeniu z oznaczeniem tPSA i badaniem fizykalnym oraz – w uzasadnionych przypadkach – z dalszymi wynikami badań diagnostycznych i obrazowych. Wzrost stężenia PSA może wskazywać nie tylko na raka prostaty, ale też na łagodny rozrost stercza, stany zapalne gruczołu krokowego, urazy mechaniczne i zakażenia układu moczowego. Jeśli przed pobraniem krwi na badanie PSA u pacjenta wykonywano badanie fizykalne bądź USG, biopsję lub operację gruczołu, wyniki badań również będą podwyższone. Podobna sytuacja wystąpi, jeśli niedługo przed pobraniem krwi pacjent jeździł na rowerze lub był aktywny seksualnie. Również niektóre leki (np. metotreksat lub cyklofosfamid) mogą wpływać na podwyższenie poziomu PSA. Obniżenie poziomu PSA występujące w zakresie wartości referencyjnych nie ma znaczenia klinicznego.

Z uwagi na międzylaboratoryjną zmienność wyników, uzależnioną od stosowanej metodyki i odczynników, badania PSA w monitorowaniu terapii oraz wznowy nowotworów prostaty powinno się wykonywać w tej samej placówce. Wyniki badań PSA należy zawsze konsultować z lekarzem zlecającym, który w zależności od sytuacji zleci pacjentowi dalszą diagnostykę lub wdroży odpowiednie postępowanie terapeutyczne.

Wolny PSA i tPSA – cena/refundacja i skierowanie

Gdy skierowanie na badanie poziomu wolnego PSA lub tPSA zostanie wystawione przez odpowiedniego spacajlistę, np. lekarza urologa lub onkologa, badanie będzie refundowane przez NFZ. Jeżeli zdecydujemy się na wykonanie boznaczenia poziomu tPSA i/lub fPSA za odpłatnością, badania będą kosztowały około 35–55 złotych, a na ich wynik trzeba będzie czekać maksymalnie jeden dzień roboczy.