Lawsonia bezbronna – henna właściwości i zastosowanie

Lawsonia bezbronna (Lawsonia inermis) zwana również henną to roślina stosowana w ziołolecznictwie Afryki i Półwyspu Indyjskiego od ponad 9000 lat. W medycynie ludowej zastosowanie znalazły wszystkie części henny - korzenie, całe pędy, liście, kora, kwiatostany i nasiona lawsonii. W Indiach z rośliny wytwarza się tradycyjną mieszankę barwiącą, która służy do tworzenia wymyślnych wzorów ozdobnych na dłoniach i stopach. Malunki poza walorami estetycznymi pełnią funkcję ochronną skóry przed drobnoustrojami (lawsonia wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwpasożytnicze) oraz działają chłodząco. W najstarszym systemie leczniczym Ajurwedzie doceniano przede wszystkim liście lawsonii. Surowiec służył i nadal jest wykorzystywany do łagodzenia szerokiej gamy chorób skóry - trudno gojących się, często zainfekowanych ran, oparzeń i owrzodzeń, czyraków, siniaków, a także wykwitów towarzyszących chorobom infekcyjnym np. ospie czy opryszczce. Liście lawsonii zawierają barwnik, dlatego przykłada się je do skóry osób z przebarwieniami (pomagają w wyrównywaniu kolorytu skóry). Liście rośliny stosuje się również w szerokim wachlarzu chorób skóry i błon śluzowych. Henną leczy się zmiany zewnętrzne u osób chorujących na trąd i świerzb. Naparami z liści lawsonii przemywa się miejsca intymne w przypadku występowania stanów zapalnych i chorób wenerycznych (kiły, rzeżączki), a także zaczerwienione, podrażnione i zaropiałe oczy. 

Z liści Lawsonia inermis tworzy się gęstą pastę, która służy do farbowania włosów bez użycia zbędnej chemii. Poza zmianą koloru, henna działa odżywczo na włosy i nie uszkadza ich delikatnej struktury. Lawsonia bezbronna na terenie Europy jest stosowana jedynie zewnętrznie, natomiast w Azji i Afryce gorzkie napary/ odwary z liści, korzeni i nasion  rośliny podaje się również doustnie. Łagodzą one ból i stany zapalne towarzyszące chorobom stawów (np. lumbago), pomagają w razie uporczywej migreny, wpływają regulująco na cykl menstruacyjny.  Lawsonie jest popularnym i łatwo dostępnym środkiem ziołowym w razie infekcji przebiegających z mokrym kaszlem i gorączką. Kora zebrana z rośliny służy do przygotowywania odwaru, który podaje się przy powiększonej śledzionie i wątrobie oraz w razie żółtaczki i kamicy żółciowej. Kwiaty to surowiec stosowany w razie bezsenności, epilepsji oraz jako środek kardiotoniczny. Pozyskuje się z nich również olejek eteryczny. Z nasion lawsonii tworzy się pastę dla osób z biegunką wywołaną czerwonką bakteryjną.

W Polsce lawsonia bezbronna stosowana jest jedynie zewnętrznie. Na rynku obecna jest cała gama kosmetyków wzbogaconych o ekstrakt z rośliny. Producenci umieszczają ekstrakt z Lawsonia inermis w gotowych produktach do pielęgnacji włosów (szamponach, odżywkach, preparatach do wcierania) oraz w kosmetykach do pielęgnacji i przyciemniania brwi. W sklepach zielarskich można zakupić rozdrobnione liście i pędy lawsonii, które po namoczeniu w wodzie służą do farbowania włosów. Co istotne, roślina nie niszczy włosów, a wręcz działa odżywczo i wzmacniająco na łuskę włosa. 

Lawsonia bezbronna (Lawsonia inermis) to roślina należąca do rodziny krwawnicowatych Lythraceae. Nazywana jest również henną. Gatunek jest rozpowszechniony na terenach Sahalu (Afryka Środkowa) oraz Bliskiego Wschodu, gdzie średnia roczna temperatura oscyluje w granicach 19- 27 st. C, a średnie roczne opady wynoszą między 200 a 4200 mm. Roślina jest dosyć odporna na suszę, może więc z powodzeniem wzrastać w pełnym słońcu. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach o klimacie tropikalnym (m.in. na obszarach Ameryki Południowej, Australii, Afryki i Azji Południowo-Wschodniej). Preferuje gleby piaszczyste, ale rośnie także na podłożu gliniastym i kamienistym, ubogim w składniki odżywcze. Optymalne pH gleby dla lawsonii wynosi między 4,3 - 8. Gatunek najczęściej rośnie w pobliżu cieków wodnych.

Lawsonia bezbronna ma postać silnie rozgałęzionego krzewu lub niskiego drzewa osiągającego 2 - 6 metrów wysokości. Młode pędy rośliny są nagie, pokryte zielonkawą korą, w przekroju czworokątne. Z wiekiem ich kolor staje się bardziej czerwonawy. Na pędach starszych osobników pojawiają się kolce. Liście ułożone są naprzeciwlegle wzdłuż pędów. Częściowo siedzące blaszki liściowe mają kształt eliptyczny lub szeroko lancetowaty z zaostrzonym wierzchołkiem. Liście są całobrzegie. Wymiary blaszek liściowych to w przybliżeniu: 1,5 - 5cm długości oraz 0,5 - 2 cm szerokości. Lawsonia inermis posiada liczne, drobne (średnica około 1cm), białe lub różowe kwiaty zebrane w duże piramidalne wiechy końcowe. Każdy kwiat posiada 4 - komórkowy pojedynczy słupek oraz pręciki (8 - 12 sztuk) umieszczone parami na brzegu rurki kielicha. Owocami są kuliste torebki o średnicy 4 - 8 cm. Mają brązowy kolor i są wielonasienne. Nasiona mają ok. 3 mm średnicy, są kanciaste i posiadają grubą łupinę nasienną.

Lawsonia bezbronna jest źródłem wielu związków biologicznie czynnych. Z wodnego ekstraktu roślinnego wyizolowano węglowodany, związki fenolowe (m.in. lawoniazyd, laliozyd, lawoniazyd B, syringinozyd, dafnezyd, dafnorynę,ringarezinol, izoskutelarynę), flawonoidy (apigeninę i jej glukozydy, luteolinę, kampferol, kwercetynę, izoskutelarynę, izokwercytrynę, (-)-katechinę, 7-hydroksy-3,5-dimetoksy-6,8-dimetyloflawon), saponiny, białka, alkaloidy (harminę i harmalinę), terpenoidy (rozamutynę, kwas eukabinowy, kwas 1b,2b,3b,19a-tetrahydroksyurs-12-en-28-owy, kwas ursolowy, kwas arjunowy), chinony, kumaryny, ksantony, lipidy, żywice i garbniki. Głównym barwnikiem zawartym w pędach i liściach lawsonii bezbronnej jest pomarańczowo- czerwony lawson tj. 2-hydroksy-1,4-naftochinon. Z liści wyizolowano pochodne naftochinonu: 1,3-dihydroksynaftalen, 1,4-naftachinon, 1,2-dihydroksy-4-glukozylonaftalen i 1,2,4-trihydroksynaftaleno-2-O-β-D-glukopiranozyd. W olejku eterycznym rośliny znajdują się m.in. linalol, α-terpineol, eterfenylwinyl, 1,3-indandion, eugenol, cis-heksahydro-8a- metylo1,2H,8H]-naftalenodion, oksiran- tetradecyl, kwas heksadekanowy i fitol.

Stosowanie lawsonii bezbronnej w leczeniu ran ma swoje uzasadnienie medyczne. Badania na modelach zwierzęcych wykazały, że ekstrakty z rośliny zwiększają wytrzymałość skóry na pękanie, przyspieszają proces ziarninowania ran (wzrost masy tkanki ziarninowej), podwyższają zawartość hydroksyproliny w tkankach i powodują szybsze obkurczanie się uszkodzonej skóry wokół rany (zwiększony procent skurczu rany). Dodatkowo ekstrakty z liści henny Lawsonia inermis mają szerokie spektrum działania antybakteryjnego. Hamują rozwój mikroorganizmów tworzących biofilm, o którym wiadomo, że utrudnia gojenie się ran przewlekłych. Zarówno miejscowe, jak i doustne podawanie etanolowych ekstraktów z liści henny zwierzętom znacząco wpłynęło na przyspieszenie gojenia się ran.

Wykazano szerokie spektrum działania hamującego henny, zarówno wobec bakterii Gram-dodatnich i Gram- ujemnych. Lawson tj. barwnik zawarty w roślinie okazał się skutecznie ograniczać częste patogeny układu moczowego tj. Escherichia coli, Proteus mirabilis, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa i Staphylococcus aureus. Liście lawsonii wykazują także znaczącą fungitoksyczność za którą odpowiadają m.in. zawarte w roślinie naftachinony. W doświadczeniach henna działała przeciwgrzybiczo wobec gatunków powodujących grzybicę tj. Microsporum gypseum i Trichophyton mentagrophytess.

W jednym z badań na ochotnikach z protezą kończyn dolnych w wieku 17- 70 lat henna stosowana miejscowo skutecznie ograniczała objawy kontaktowego zapalenia skóry tj. obrzęk i zaczerwienienie skóry, uczucie swędzenia, pocenie się, ścieńczenie skóry i ból.

Dzięki zawartości lawsonu nadziemne części lawsonii bezbronnej są tradycyjnie używane do farbowania włosów i skóry. Badania włosów z wykorzystaniem skaningowej mikroskopii elektronowej wykazały, że przyciemnianie włosów z użyciem henny poza efektem koloryzacji ma pozytywny wpływ na ich strukturę. Proszek z lawsonii bezbronnej poprawiał strukturę łusek włosa, a efekt ten był wzmacniany z każdym kolejnym użyciem rośliny. Wiadomo, że barwniki ziołowe oddziałują z białkiem keratyny, które jest obecne na powierzchni włosów i skóry. Proszek otacza łodygę włosa, przez co zwiększa się ich średnica i uzyskiwany jest efekt zwiększenia objętości włosów. Henna stanowi więc alternatywę dla sztucznych farb drogeryjnych, które powodują liczne i długotrwałe uszkodzenia łodygi włosa, ze znacznymi zmianami widocznymi w mikroskopie elektronowym.

W Polsce lawsonię bezbronną (inaczej hennę) znajdziemy w produktach kosmetycznych do pielęgnacji włosów (szampony, odżywki, maski) oraz brwi i rzęs (odżywki, sera koloryzujące).

W sklepach zielarskich istnieje możliwość zakupu sproszkowanych pędów i liści rośliny, które stosuje się jako surowiec do naturalnego farbowania włosów. W tym celu lawsonię zalewa się ciepłą wodą i dodaje do całości sok z cytryny. Tak przygotowaną papkę należy pozostawić na kilka godzin, a następnie nałożyć na włosy. Proces farbowania powinien trwać 2- 4 godziny. Po wszystkim należy obficie spłukać włosy wodą.

W Azji i Afryce zastosowanie lawsonii jest dużo szersze:

• liście ugniata się na pastę, która służy do tworzenia barwnych wzorów na skórze i paznokciach (głównie na stopach i rękach) oraz jako farba do włosów;
• rozdrobnione liście lub napar z liści używa się do przemywania skóry zainfekowanej, z trudno gojącymi się ranami oraz błon śluzowych (np. w razie stanów zapalnych i chorób wenerycznych);
• z kwiatów tworzy się napar, który służy do okładów na miejsca zasinione, obrzęknięte, z wylewami podskórnymi;
• nasiona służą do tworzenia naturalnego dezodorantu;
• odwar z nasion jest podawany w celu poprawy funkcjonowania wątroby;
• z kory tworzy się odwar który służy do przemywania skóry (skaleczenia, oparzenia), płukania jamy ustnej (jako środek antyseptyczny) lub podawania doustnego (głównie w celach poprawy trawienia, przy powiększonej śledzionie);
• odwar z korzenia stosuje się w celach moczopędnych, poronnych oraz uspokajających; rozdrobniony korzeń nanosi się jako środek ściągający na czyraki i pęcherze opryszczkowe;

Kosmetyki z lawsonią bezbronną w składzie są uznane za bezpieczne dla osób dorosłych, jednak ich użycie może u części osób wywołać takie działania niepożądane jak stany zapalne skóry, zaczerwienienie, swędzenie, pieczenie, obrzęk, łuszczenie się skóry, powstanie ran, pęcherzy i blizn na skórze. Potencjalnie może rozwinąć się również reakcja alergiczna o charakterze uogólnionym objawiająca się katarem i problemami z oddychaniem.

Przypadkowe połknięcie henny grozi poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi: rozstrojem żołądka, ramdomiolizą (rozpadem mięśni), uszkodzeniem nerek, niedokrwistością hemolityczną, a nawet zgonem.