Miodla indyjska – właściwości i skład oleju neem

Wśród lokalnych plemion Półwyspu Indyjskiego miodla indyjska Azadirachta indica jest określana jako święte drzewo, boskie drzewo lub drzewo życiodajne i od dawna stanowi najbardziej rozpoznawalną roślinę leczniczą na tych terenach. W ziołolecznictwie wykorzystywano praktycznie wszystkie części drzewa neem (liście, łodygi, korę pokrywającą korzeń, kwiaty, owoce i nasiona). Od lat były to ważne surowce zielarskie wykorzystywane w tradycyjnej medycynie Unani, Siddha, Amch oraz w Ajurwedzie.

Obecnie w aptekach możemy znaleźć suplementy diety zawierające pocięte/sproszkowane liście neem i/lub wyciągi z liści oraz korzenia drzewa (proszek, susz ziołowy, kapsułki). Preparaty te mają bardzo szerokie spektrum zastosowań m.in. wspomagają prawidłową pracę przewodu pokarmowego, eliminują gazy (przez co przeciwdziałają wzdęciom) i znoszą dokuczliwe zaparcia. Napary z liści neem  łagodzą stany zapalne żołądka, zmniejszają zgagę i przyspieszają gojenie się wrzodów w przewodzie pokarmowym. Tradycyjnie wypija się je w celu eliminacji pasożytów przewodu pokarmowego. Neem od lat jest używany dla zachowania higieny jamy ustnej, dzięki swoim właściwościom przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym i przeciwzapalnym. Co istotne, roślina skutecznie redukuje płytkę nazębną. Pasty do zębów oraz płyny do płukania ust z miodulą indyjską eliminują wstydliwy problem nieświeżego oddechu, a także zmniejszają obrzęk i krwawienia z dziąseł. Związki czynne drzewa neem silnie hamują rozwój bakterii Streptococcus mutans odpowiedzialnych za powstawanie próchnicy. Lokalna ludność Indii często żuje liście mioduli oraz wykorzystuje młode gałązki jako patyczki do zębów, w ten sposób broniąc się przed chorobami jamy ustnej.

Neem stanowi źródło wielu substancji czynnych o działaniu stymulującym układ odpornościowy. Dzięki właściwościom immunomodulującym, przeciwzapalnym i antyseptycznym miodla indyjska wspomaga organizm w walce z infekcjami, bólem gardła, gorączką i katarem. Zawarte w niej antyoksydanty chronią komórki przed wolnymi rodnikami powstałymi w trakcie choroby. Drzewo działa antybakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwgrzybiczo. Olejek może służyć do artomaterapii, choć ma dosyć specyficzny zapach.W Azji neem jest stosowany do leczenia chorób pasożytniczych m.in. malarii.  Według tradycyjnych systemów leczniczych roślina ma działać tonizująco na krew i wspomagać kuracje oczyszczające organizm. Neem usprawnia pracę wątroby. Miodla indyjska ma właściwości antyreumatyczne, dlatego jej suplementacja pomaga zmniejszyć dolegliwości bólowe towarzyszące chorobom układu kostno-stawowego. Olejek tłoczony z nasion drzewa neem może służyć do masażu antyreumatycznego i kąpieli relaksacyjnych. Współczesne badania dowiodły, że suplementacja Azadirachta indica pomaga w regulacji poziomu glukozy we krwi, a także obniża poziom lipidów osoczowych.

Ze względu na swoje właściwości pielęgnacyjne olejek pozyskiwany z nasion rośliny oraz wyciągi z liści neem są szeroko wykorzystywane w produktach kosmetycznych do skóry, włosów i paznokci. Zawartość związków przeciwgrzybiczych (m.in. geduniny i cyklicznego trisiarczku) mioduli indyjskiej pomaga w zwalczaniu łupieżu, łojotokowego zapalenia skóry, a także grzybic skóry, błon śluzowych i paznokci. Neem skutecznie ogranicza rozwój bakterii m.in. Propionibacterium acnes odpowiedzialnych za powstawanie zmian trądzikowych. Kremy, żele i peelingi zawierające wyciągi z liści neem nadają się do pielęgnacji skóry tłustej, trądzikowej, z tendencją do powstawania ropnych wyprysków. Olejek z nasion neem ma działanie regenerujące na skórę, dlatego może być stosowany przez osoby z AZS czy łuszczycą. Regularna aplikacja olejku na skórę pomaga niwelować blizny, a także zmiany pigmentacyjne na skórze. Zawarte w surowcu garbniki działają ściągająco i przyspieszają gojenie się ran, a także miejsc po  ukąszeniach i ugryzieniach. Olejkiem neem (inaczej nazywanym olejkiem margosa) możemy poprawiać wygląd paznokci wsmarowując go w płytkę i skórki wokół niej (nawilżenie, regeneracja, ochrona przed grzybicą). Szampony i odżywki z wyciągiem z Azadirachta indica są nieocenione, jeśli chodzi o pielęgnację włosów tłustych, z problemem łupieżu. Zapach rośliny ma odstraszać pasożyty skóry i włosów m.in. wszy głowowe oraz świerzbowca.

Olejek z neem zawierający m.in. azadirachtynę jest ekologicznym środkiem stosowanym do zwalczania szkodników roślin. Dodatkowo związki czynne olejku skutecznie odstraszają owady m.in. komary.

Neem (Azadirachta indica), inaczej miodła (miodla) indyjska i/lub melia indyjska to drzewo należące do rodziny miodlowatych Meliaceae. Roślina występuje w regionach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym, między innymi w Indiach, Bangladeszu, Pakistanie i Nepalu. W stanie naturalnym można ją spotkać w suchych lasach liściastych, ciernistych lub akacjowych. Jest gatunkiem szybko rozprzestrzeniającym się, dobrze rosnącym nawet na ubogich, kamienisto - piaszczystych glebach np. na zboczach górskich.

Neem to średniowysokie drzewo dorastające do 15 - 30 metrów wysokości. Liczne rozłożyste gałęzie rośliny tworzą kulistą koronę o średnicy od 10 do 20 m. Z reguły drzewo neem jest rośliną zimozieloną, jednak bywa że traci liście w porze suchej. Miodła indyjska posiada głęboki korzeń palowy i jest gatunkiem zależnym od mikoryzy. Pień drzewa pokrywa spękana, łuszcząca się kora w szarawym odcieniu. Pierzaste liście ułożone są naprzeciwlegle wzdłuż pędów. Mają długość 20 - 40 cm i zawierają 10 - 20 pojedynczych listków. Listki o sierpowatym kształcie i ząbkowanym brzegu posiadają wymiary: długość 5 - 10 cm i szerokość 1,2 - 4 cm. Górna powierzchnia liści jest błyszcząca i ciemnozielona. Białe i wonne kwiaty są zebrane w pokaźne grona o długości do 30 cm. Owoce neem to żółto-brązowe pestkowce zawierające zmienną ilość śluzowatych nasion. Z nasion rośliny wytwarzany jest olej o żółtej barwie, gorzkim smaku i specyficznym zapachu.

Łacińska nazwa rośliny Azadirachta indica pochodzi od perskich słów azad tj. wolny, dirakht czyli drzewo oraz indica odnoszące się do pochodzenia indyjskiego drzewa.

Miodula indyjska nazywana drzewem neem jest bogatym źródłem wielu substancji czynnych biologicznie (do tej pory opisano ponad 150 związków aktywnych wyizolowanych z rośliny). Wśród związków wyróżnia się substancje izoprenoidowe oraz nieizoprenoidy. Wśród izoprenoidów neem znajdują się diterpenoidy i triterpenoidy m.in. pochodne protomeliacyny, limonoidy, azadiron i jego pochodne, geduninę, związki typu wilazyniny i C-sekomeliacyny. Pierwszym okrytym związkiem z grupy izoprenoidów był nimbin. W późniejszym czasie wyizolowano m.in. nimbidol, nimbidin, salannin, gedunin czy azadirachtynę. Do pozostałych związków czynnych mioduli indyjskiej należą polisacharydy, aminokwasy, flawonoidy i ich glikozydy, związki siarki, dihydrochalkony, kumaryny, garbniki i związki aromatyczne. Olej z nasion neem zawiera nimbidynę, nimbinę i nimbininę, które w znacznych ilościach występują również w korze łodygi, a także siarkę, żywice i kwasy tłuszczowe. Z kwiatów wyizolowano m. in. nimbicytynę. 

Drzewo neem od lat było wykorzystywane w celu leczenia cukrzycy w indyjskim systemie medycyny Ajurwedzie. Współcześnie przeprowadzone badania na zwierzętach wykazały duży potencjał hipoglikemizujący substancji czynnych rośliny. Mechanizm aktywności przeciwcukrzycowej Azadirachta indica opiera się na poprawie przepływu cząsteczek sygnalizacyjnych insuliny i lepszego wykorzystania glukozy w mięśniach szkieletowych. Ekstrakty z liści oraz kory drzewa neem zwiększają aktywność enzymów przeciwutleniających, takich jak dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza i peroksydaza glutationowa w tkankach wątroby i nerek przez co skutecznie chronią komórki przed stresem oksydacyjnym wywołanym chorobą cukrzycową. Co ciekawe, długotrwałe podawanie liści neem szczurom regenerowało uszkodzone chorobą komórki beta wysp trzustkowych odpowiedzialne za produkcję insuliny.

Ekstrakty pozyskiwane z liści, nasion i kory drzewa neem posiadają właściwości antybakteryjne, działając na szerokie spektrum bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych oraz szczepy oporne na streptomycynę. Badania wykazały skuteczność ekstraktów miodli indyjskiej zawierających limonoidy wobec wielu ludzkich patogenów m.in. prątka gruźlicy Mycobacterium tuberculosis, przecinkowca cholery Vibrio cholerae, pałeczki zapalenia płuc Klebsiella pneumoniae i paciorkowców Streptococcus pyogenes, S. mutans i S. faecalis. Działanie przeciwbakteryjne wynika z obecności w roślinie m.in. związków siarkowych, azadirachtyny, nimbidinu, nimbinu, nimbolidu, geduniny, mahmoodiny i margolonu. Pozyskiwanie surowców roślinnych o działaniu przeciwbakteryjnym ma obecnie duże znaczenie ze względu na stale rosnącą liczbę szczepów bakterii opornych na antybiotyki. Ekstrakty z neem są skuteczne wobec wielu patogenów endodontycznych (jamy ustnej) m.in. Enterococcus faecalis, Staphylococcus aureus, Streptococcus mutans i drożdżaka Candida albicans. W jednym z doświadczeń metanolowy ekstrakt z Azadirachta indica skutecznie zmniejszał trzytygodniowy wielobakteryjny biofilm dentystyczny pokrywający usunięte ludzkie zęby. Produkty dentystyczne z ekstraktem z neem mogą więc być wykorzystywane profilaktycznie i leczniczo w przypadku narastającej płytki nazębnej i tworzenia się stanów zapalnych dziąseł. Siła działania ekstraktu z neem jest porównywalna do powszechnie stosowanej w płynach i pastach chlorheksydyny.

Związki zawarte w drzewie neem działają przeciwwirusowo, a ich skuteczność w zwalczaniu zakażeń wynika przede wszystkim z właściwości immunomodulujących rośliny. Surowce pozyskiwane z miodli są tradycyjnie stosowane w leczeniu zakażeń związanych z wirusem HIV na terenie Indii i sąsiadujących krajów Półwyspu Indyjskiego. Współczesne badania wykazały, że ekstrakty z liści mioduli indyjskiej podnoszą liczbę limfocytów T CD4+ u pacjentów zakażonych ludzkim wirusem niedoboru odporności HIV. Neem skutecznie ogranicza rozwój wirusa opryszczki HSV 1 i HSV 2. Udowodniono, że polisacharydy oraz związek określany skrótem SQDG wyizolowane z liści mioduli indyjskiej hamują syntezę kwasu nukleinowego HSV 1 w stężeniach, które nie są cytotoksyczne dla komórek oraz zmniejszają stopień wchłaniania wirusa do organizmu gospodarza. Trwają badania nad możliwością wykorzystania neem wobec wirusa grypy i SARS-CoV-2.

Ekstrakty z drzewa neem są pomocne w walce z wieloma pasożytami i wielu przypadkach mogą dopełniać tradycyjną terapię lekową. Badania przeprowadzone w warunkach in vitro i in vivo wykazały skuteczność ekstraktów z łodyg, liści oraz kory mioduli indyjskiej wobec różnych szczepów Plasmodium falciparum i Plasmodium berghei wywołujących malarię. Do tej pory przeprowadzono badania in vitro oraz in vivo jedynie na zwierzętach, ale wyniki tych doświadczeń są obiecujące. Wykazano m.in. że zawarta w nasionach substancja deacetylonimbina zakłócać wczesne stadia sporogonii P. bergehi. W innym doświadczeniu ekstrakty z łodygi neem hamowały świdrowca Leishmania wywołującego tropikalną chorobę leiszmaniozę.

Neem wykazuje właściwości ochronne na błonę śluzową żołądka i dwunastnicy. Liofilizowany proszek wodnego ekstraktu z kory miodli indyjskiej podawany ochotnikom w dawkach od 30 do 60 mg dwa razy na dobę przez okres 10 tygodni miał potencjał terapeutyczny w kontrolowaniu nadmiernego wydzielania soku żołądkowego oraz w łagodzeniu wrzodów żołądka i dwunastnicy. W badaniach na zwierzętach ekstrakty z neem hamowały uszkodzenia żołądka wywołane zimnem, indometacyną i etanolem. Substancje czynne rośliny w wielu przypadkach były silniejsze od ranitydyny (leku będącego blokerem receptorów histaminowych H2 w żołądku). Mechanizm działania przeciwwrzodowego neem wynika m.in. z hamowania aktywności H+/K+ ATPazy w komórkach okładzinowych żołądka, co przekłada się na zmniejszone wytwarzanie kwasu solnego. Dodatkowo roślina działa antyoksydacyjne, zmniejszając szkodliwe działanie wolnych rodników w przewodzie pokarmowym. 

W aptece znajdziemy produkty zawierające liście, wyciąg z liści i/lub korzeni miodli indyjskiej Azadirachta indica w postaci proszku, kapsułek lub suszu do zaparzania. Suplementacja neem powinna być prowadzona krótkoterminowo (maksymalnie 10 tygodni) ze względu na brak danych dotyczących dłuższego stosowania rośliny w celach leczniczych.

Poza doustnymi suplementami, wyciągi z liści neem oraz olejek pozyskiwany z nasion rośliny znajdziemy w wielu produktach kosmetycznych (kremach, maseczkach, żelach do mycia twarzy i ciała, szamponach i odżywkach). Ze względu na działania niepożądane olejku nie powinno się go przyjmować doustnie.

Olej z nasion neem można dodawać do gotowych kosmetyków w celu wzbogacenia ich składu lub też stosować samodzielnie w celach pielęgnacyjnych. Przykładowe zastosowanie olejku neem:

• do olejowania włosów: kilka kropli olejku nanosimy na całą długość włosów i pozostawiamy na godzinę (lub dłużej), po czym zmywamy; olejek nawilża i regeneruje łuskę włosa; olejkiem można masować skalp w razie problemu z łupieżem;
• do nanoszenia na skórki i paznokcie: olejek wcieramy bezpośrednio w płytkę paznokcia i skórki wokół paznokci, najlepiej kilka razy dziennie; olejek ma właściwości nawilżające i przeciwgrzybicze;
• do masażu ciała: kilka kropli olejku neem dodajemy do oleju bazowego (oliwy z oliwek, oleju ze słodkich migdałów) i przeprowadzamy masaż ciała;
• do kąpieli: kilka kropli olejku dodajemy do wanny z ciepłą wodą; olejek ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze; wspomaga leczenie chorób skóry m.in. łupieżu pstrego, łuszczycy i AZS; olejek nadaje się do moczenia stóp dotkniętych grzybicą;
• do nanoszenia na zmiany trądzikowe: kroplę olejku neem nanosimy bezpośrednio na wypryski np. wieczorem;
• do nanoszenia na przebarwienia: olejkiem z neem można masować miejsca na skórze z widocznymi przebarwieniami; surowiec ma działanie depigmentacyjne;

Olejki z neem oraz kremy zawierające wyciąg z miodli indyjskiej mogą być nanoszone na skórę przez czas do dwóch tygodni (aby uniknąć podrażnień).

Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania, doustnych preparatów z neem oraz kosmetyków z rośliną nie powinny używać kobiety w ciąży oraz karmiące piersią. W badaniach na zwierzętach wykazano działanie antyandrogenne. Istnieje ryzyko wystąpienia poronienia.

Suplementacja neem może spowodować obniżenie poziomu glukozy we krwi. Należy zachować ostrożność przyjmując leki przeciwcukrzycowe m.in. metforminę, pochodne sulfonylomocznika (glipizyd, gliklazyd, glimepiryd, glikwidon), pioglitazon, flozyny (dapagliflozyna,empagliflozyna,ertugliflozyna,kanagliuflozyna), gliptyny (saksagliptyna, sitagliptyna, linagliptyna, alogliptyna,wildagliptyna), akarbozę, inkretynomimetyki (liraglutyd, eksenatyd) i/lub insulinę. Jednoczesne przyjmowanie neem oraz leków przeciwcukrzycowych może spowodować nadmierny spadek poziomu glukozy we krwi.

Przyjmowanie suplementów z neem pobudza układ odpornościowy do pracy. Z tego względu należy zachować ostrożność przyjmując leki immunosupresyjne np. po przeszczepach narządowych (takrolimus, cyklosporyna, azatiopryna, cyklofosfamid, sirolimus, ewerolimus, przeciwciała monoklonalne, glikokortykosteroidy, mykofenolan mofetilu, mykofenolan sodu). Takie połączenie może osłabiać działanie leków immunosupresyjnych.

Potencjalnie suplementy z neem mogą zmieniać działanie i skutki uboczne leków przenoszonych przez pompy trans-błonowe (tzw. substraty glikoproteiny P). Do tych leków zalicza się m.in. kolchicynę, cyklosporynę, dabigatran, digoksynę, diltiazem, feksofenadynę, indinawir, morfinę i syrolimus.

Preparaty doustne z neem mogą zmieniać tempo przemian leków metabolizowanych przez wątrobę (substratów cytochromu P450 2C8 np. montelukastu, buprenorfiny, paklitakselu oraz P450 3A4 przyczyniając się do nasilenia ich działań niepożądanych. Do substratów CYP 3A4 należą m.in. statyny (atorwastatyna, simwastatyna), opioidy (kodeina, fentanyl, tramadol), benzodiazepiny (alprazolam, midazolam, diazepam, klonazepam), niektóre leki przeciwdepresyjne (inhibitory SSRI, TLPD), leki przeciwgrzybicze (ketokonazol, itrakonazol), leki immunosupresyjne (cyklosporyna, takroilimus, sirolimus).

Przyjmuje się że suplementacja neem jest bezpieczna, gdy jest prowadzona doustnie przez okres do 10 tygodni u osób dorosłych. Istnieją badania, podczas których stosowano dawki do 60 mg surowca na dobę przez taki czas i było to dawkowanie nie wywołujące działań niepożądanych.

Objawy zatrucia neem obejmują zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunkę), uszkodzenie wątroby, kwasicę metaboliczną i encefalopatię.

Olejek neem pozyskiwany z nasion rośliny zawiera niskie stężenia aflatoksyn, które w dużych dawkach są trujące. 
W literaturze znajduje się przypadek 35 - letniej kobiety która utraciła wzrok po wypiciu 150 ml olejku neem. Z kolei opisane objawy zatrucia olejkiem u niemowląt obejmowały kwasicę metaboliczną, senność, drgawki, śpiączkę, hepatoencefalopatię i śmierć.

Olejek neem po naniesieniu na skórę może powodować jej podrażnienie i reakcję alergiczną (zaczerwienienie, swędzenie, wysypkę).