Ostrokrzew paragwajski – działanie i właściwości Yerba Mate

Ostrokrzew paragwajski (łac. Ilex paraguariensis, ang. Yerba mate) jest wysokim, wiecznie zielonym drzewem należącym do rodziny ostrokrzewowatych – Aquifoliaceae. Roślina występuje na terenie Ameryki Południowej, a jej główne uprawy znajdują się w państwach takich jak Paragwaj, Brazylia oraz Argentyna. Osobniki tego gatunku można również spotkać w innych krajach Ameryki Południowej, jednak warunki klimatyczne i ekonomiczne pozwalają zwykle na ich powszechną uprawę jedynie w trzech wymienionych krajach. Ostrokrzew występuje również w stanie naturalnym na terenie Urugwaju. Roślina upodobała sobie lekko kwaśne pH gleby Ameryki Południowej oraz odpowiednią wilgotność i temperaturę tamtych rejonów.
Suche liście zostały prawdopodobnie sprowadzone do Europy przez zakon Jezuitów, którzy regularnie przeprowadzali misje na tych terenach. 

Ostrokrzew paragwajski jest dość wysokim drzewem, które w warunkach naturalnych może osiągać nawet kilkanaście metrów wysokości. Posiada gładką, jasną korę i lśniące liście o ząbkowanych krawędziach. Ich kształt jest odwrotnie jajowaty. W kątach liści zebrane w pęczki, występują niewielkie białe lub kremowe kwiaty. Owocem ostrokrzewu jest czerwona jagoda. 

Surowcem farmaceutycznym jest liść ostrokrzewu – Mate folium. Liście należy wysuszyć od razu po zbiorze. Początkowo zaleca się suszenie w wysokiej temperaturze, dopiero później należy rozpocząć dosuszanie liści w niższej temperaturze. 

Liście ostrokrzewu paragwajskiego są współcześnie bardzo dobrze znane i wykorzystywane w postaci suszu do zaparzania, podobnego do jeszcze bardziej popularnych wyciągów z liści rośliny Camellia sinensis, znanego nam wszystkim jako herbata. W celach spożywczych wykorzystywane są liście oraz gałązki ostrokrzewu. Napój powstały przez zaparzenie liści ostrokrzewu został spopularyzowany pod nazwą yerba mate. Ponadto, wyciągi z liści ostrokrzewu są wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym oraz kosmetycznym ze względu na swoje właściwości antyoksydacyjne oraz pobudzające. 

Popularność naparu z liści ostrokrzewu współcześnie coraz bardziej wzrasta. Sytuacja ta wynika zapewne z kilku czynników. Pobudzające właściwości naparu są chętnie wykorzystywane przez osoby, które nie przepadają za smakiem kawy. Ponadto, sam sposób picia i zaparzania yerba mate może być atrakcyjny dla niektórych osób, ponieważ wygląda on jak swoisty rytuał, a akcesoria wykorzystywane podczas parzenia i picia yerby znacznie odróżniają ten napar od zwykłego naparu z liści herbaty.

Ekstrakty z liści ostrokrzewu paragwajskiego są wykorzystywane w szeregu suplementach, przeznaczonych dla osób ceniących sobie aktywność fizyczną. Według niektórych badań wyciąg z ostrokrzewu może pobudzać metabolizm i zwiększać wydolność fizyczną osób go przyjmujących. Ponadto, ze względu na przyspieszenie metabolizmu podczas kuracji, preparaty zawierające wyciągi z ostrokrzewu paragwajskiego są chętnie wykorzystywane przez osoby, które chciałyby zrzucić kilka kilogramów. Należy jednak pamiętać, że suplementy zawierające wyciągi z yerba mate mogą pełnić w odchudzaniu funkcję wspomagającą, która bez właściwego wysiłku fizycznego nie osiągnie zamierzonych efektów. 
Po wyciągi z ostrokrzewu sięgają również chętnie sportowcy, którzy chcą zintensyfikować proces spalania tkanki tłuszczowej w ich organizmie i zwiększyć wydajność treningu. Ekstrakty występują najczęściej w postaci preparatów złożonych przeznaczonych dla osób, które pragną zwiększyć wydolność organizmu. Ponadto, wyciągi z ostrokrzewu są bogatym źródłem mikro- i makroelementów, których uzupełnienie przed intensywnym treningiem jest szczególnie zalecane.
Napary z ostrokrzewu paragwajskiego są również bogatym źródłem witamin i krzemionki co znalazło zastosowanie w kosmetyce oraz suplementacji u osób z osłabionymi włosami, skórą i paznokciami. Ekstrakty z liści ostrokrzewu występują również w składzie niektórych kosmetyków, które pomagają redukować zjawisko cellulitu oraz zmniejszać efekt jo-jo podczas odchudzania.

Yerba mate wywodzi się z Ameryki Południowej, a jej pierwsze wykorzystanie przypisuje się Indianom z plemienia Guarani, którzy naturalnie zamieszkiwali tamte rejony. Podczas żucia liści ostrokrzewu, zauważyli oni, że odczuwają wzrost siły fizycznej oraz poprawia się u nich zdolność do koncentracji. Naturalnym następstwem tych obserwacji było przeniknięcie liści ostrokrzewu do kultury tych ludów. Listki yerby były często zabierane na polowania gdzie służyły jako swoisty "dopalacz" podczas intensywnego wysiłku i znacznego wyczerpania organizmu. Z czasem roślinie nadano wręcz właściwości mistyczne i zaczęła krążyć wśród Indian legenda o boskim pochodzeniu ostrokrzewu. Tajemnicze właściwości naparu z liści ostrokrzewu zostały również zauważone przez Zakon Jezuitów, który pojawił się w Ameryce Południowej na początku XVII wieku. To właśnie Jezuitom przypisuje się stworzenie nazwy yerba mate, pod którą znamy tę roślinę współcześnie. Nazwa powstała przez połączenie łacińskiego słowa herba oraz mati, co w języku Indian Keczua oznaczało tykwę –naczynie w którym Indianie spożywali napar z ostrokrzewu.

Ekstrakty oraz napar z liści ostrokrzewu paragwajskiego są bogatym źródłem polifenoli, do których zaliczamy flawonoidy, takie jak kwercetyna oraz kemferol. Ponadto, w składzie liści ostrokrzewu zidentyfikowano również taninę, kwas chlorogenowy oraz substancje należące do grupy saponin triterpenowych, takie jak mono i bidesmozydy kwasu oleanowego i ursolowego. Saponiny obniżają poziom cholesterolu, a kwas chlorogenowy ma właściwości antybakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze. Roślina jest również dobrym źródłem witaminy z grupy B, witaminy C, kwasu pantotenowego, choliny oraz trygoneliny. Mate zawiera również wysokie stężenia minerałów takich jak: glin, chrom, miedź, żelazo, mangan, nikiel, potas i cynk.  Za główny kierunek działania naparu z liści ostrokrzewu odpowiedzialne są jednak substancje z grupy metyloksantyn, do których zaliczamy kofeinę, teobrominę i teofilinę.

Metyloksantyny, a wśród nich głównie kofeina, odpowiadają za działanie pobudzające surowca. Wyciągi z ostrokrzewu działają pobudzająco, poprawiają koncentrację oraz zmniejszają uczucie zmęczenia. Ze względu na odmienny profil chemiczny wyciągów w stosunku do naparów z ziaren kawy działanie ostrokrzewu lekko się różni. Yerba mate na nieco dłużej może niwelować uczucie zmęczenia oraz jest pozbawione niektórych działań niepożądanych charakterystycznych dla picia kawy.
Badania naukowe potwierdziły, że substancje zawarte w wyciągach ostrokrzewu mogą wywierać pozytywne działanie o osób będących na dietach redukcyjnych - hamować uczucie głodu, w związku z czym znalazły zastosowanie jako preparaty ułatwiające odchudzanie. Wskazuje się również, że picie naparów z Yerba mate może poprawić insulinowrażliwość. Kwasy kawoilochinowe w połączeniu z kofeiną mogą przyspieszać spalanie tkanki tłuszczowej oraz działają glikogenolitycznie. Właściwości lipolityczne metyloksantyn wykorzystywane są w kosmetykach i suplementach antycellulitowych. Kofeina ma zdolność przenikania do skóry właściwej i działa bezpośrednio na komórki tłuszczowe. Dodatkowo wpływa na mikrokrążenie w skórze i dotlenia komórki, dzięki czemu skóra jest gładsza, bardziej sprężysta i rozświetlona. Flawonoidy i inne przeciwutleniacze mogą zmniejszać stany zapalne oraz ryzyko wystąpienia schorzeń układu krwionośnego oraz pojawienia się w przyszłości chorób nowotworowych. Wykazano, że herbata z ostrokrzewu paragwajskiego ma wysoką cytotoksyczność w stosunku do komórek nowotworowych. Mate pełni również rolę detoksykującą. 

Sposób parzenia oraz picia yerba mate jest swoistym rytuałem. Początkującym użytkownikom zaleca się rozpoczęcie parzenia od mniejszych ilości suszu. W przypadku osób zaznajomionych ze smakiem i siłą działania naparu z ostrokrzewu zalecane jest zalanie sporej ilości surowca gorącą wodą i wstrząśnięcie zamkniętego naczynia w celu usunięcia pyłu z jego dna. Do picia naparu z ostrokrzewu wykorzystywane są specjalne rurki nazywane bombillami. Są one wykonane zwykle ze stali nierdzewnej, a na ich końcu znajduje się specjalne sitko zapobiegające wpadaniu fragmentów liści do ust podczas picia naparu. Raz przygotowany susz można kilkakrotnie zalewać gorącą wodą ponieważ standardowe ilości surowca mogą posłużyć do przygotowania nawet jednego litra naparu.

Korzystne właściwości smakowe uzyskane w wyniku tradycyjnego parzenia Yerby z użyciem gorącej a nie wrzącej wody, potwierdzają również badania specjalistów. Najwyższe stężenie kofeiny oznacza się bowiem w Yerbie parzonej w 70°C, przez 45 minut. Na potrzeby domowe poleca się parzenie ok. 10-15 minut. Warto pamiętać, że parzenie w 100°C nie pozwala na otrzymanie wartościowego napoju.

Ekstrakty z ostrokrzewu paragwajskiego występują również w składzie wielu suplementów. Są one najczęściej preparatami złożonymi, które są wykorzystywane jako środki wspomagające odchudzanie oraz wydolność organizmu podczas ćwiczeń fizycznych. Dawkowanie tego rodzaju preparatów powinno być zgodne z zaleceniami producenta. Podczas ich stosowania należy również pamiętać o odpowiedniej diecie oraz aktywności fizycznej co znacznie ułatwi proces spalania tkanki tłuszczowej.

Substancje czynne obecne w wyciągach z ostrokrzewu mogą nasilać pobudzający wpływ niektórych leków na układ współczulny. Może to zwiększyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych ze strony układu sercowo-naczyniowego. Do tego rodzaju leków zaliczamy na przykład efedrynę lub pseudoefedrynę, częste składniki produktów leczniczych na przeziębienie i katar.

Wyciągi z ostrokrzewu paragwajskiego, ze względu na zawartość kofeiny, mogą powodować bezsenność, kołatanie serca oraz pobudzenie psychoruchowe. Choć badania pokazują, że Yerba nie podnosi w sposób trwały ciśnienia krwi, to osoby chorujące na nadciśnienie i serce powinny obserwować swoje samopoczucie. Obecność metyloksantyn może w niektórych przypadkach powodować zwiększone wydalanie moczu. Nie powoduje to jednak odwodnienia oraz znaczącej utraty magnezu. Niektóre źródła sugerują negatywny wpływ mocnych naparów z yerba mate na błonę śluzową żołądka. Ostrokrzew może pobudzać wydzielanie soku żołądkowego, więc u pacjentów z chorobą wrzodową żołądka lub dwunastnicy, nadkwasotą lub refluksem zalecane jest zachowanie ostrożności.

Ze względu na wysoką zawartość kofeiny, preparatów i naparów z ostrokrzewu nie należy podawać dzieciom. Nie powinny ich również przyjmować kobiety w ciąży oraz w okresie laktacji.

Odnośnie doniesień dotyczących rakotwórczości yerba mate, najnowsze informacje sugerują, że może to wynikać z zanieczyszczeń surowca oraz suszenia listków i gałązek przez wędzenie, a nie z właściwości ostrokrzewu. Znaczenie może również mieć wysoka temperatura, w której spożywana jest herbata Mate.