Dioksyny – toksyczność, objawy i skutki zatrucia

Substancje toksyczne wywołujące negatywne skutki zdrowotne w organizmach żywych otaczają nas nieustannie. Postępujące zanieczyszczenie środowiska jest efektem niekontrolowanego i nierzadko nieodpowiedzialnego działania zarówno pojedynczych osób, jak i światowych koncernów. Ze źle zagospodarowanymi odpadami produkcyjnymi oraz spalinami będącymi efektem procesów energetycznych, przetwórczych czy katastrof ekologicznych do środowiska dostają się związki chemiczne wywołujące nieodwracalne i drastyczne w skutkach zmiany w organizmach żywych. Choroby płuc, nowotwory czy zaburzenia działania układu hormonalnego (w tym bezpłodność) to tylko kilka z długiej listy możliwych symptomów ich działania.

Dioksyny – co to za związki?

Dioksyny to grupa związków chemicznych o podobnej budowie strukturalnej i tym samym o podobnym wpływie na organizmy żywe. Są pochodnymi substancji o nazwie oksantren (dibenzo-1,4-dioksyna), które w swojej strukturze zawierają atomy chloru – są polichlorowanymi pochodnymi oksantrenu. Do dioksyn zalicza się również polichlorowane dibenzofurany oraz polichlorowane difenyle. W zależności od lokalizacji atomów chloru w cząsteczkach związków z grupy dioksyn mamy do czynienia z różnymi substancjami chemicznymi nazywanymi kongenerami.

Źródła dioksyn

Dioksyny są substancjami, którym brak praktycznego zastosowania w jakimkolwiek aspekcie życia ludzkiego. Są ubocznymi produktami procesów naturalnych i tych, których siłą sprawczą są ludzie.

Źródła dioksyn w środowisku naturalnym to przede wszystkim procesy spalania organicznych substancji chemicznych zawierających chlor. Do naturalnych procesów spalania, w których powstają dioksyny, zaliczmy pożary (np. lasów) czy erupcje wulkanów.

Źródła dioksyn generowane przez człowieka to procesy spalania: śmieci (przemysłowych, komunalnych czy medycznych) czy paliw kopalnych (np. paliw ołowiowych i bezołowiowych używanych do napędzania maszyn czy pojazdów, zwłaszcza gdy używane katalizatory nie są odpowiednio sprawne), procesy produkcji tworzyw sztucznych czy przetwarzania celulozy (np. wytwarzanie papieru lub środków higienicznych z zastosowaniem chloru jako wybielacza).

Dioksyny – szkodliwość. Wpływ na organizm człowieka

Dioksyny to substancje o negatywnym oddziaływaniu na zdrowie ludzi i zwierząt. Zatrucie dioksynami powoduje zaburzenie funkcjonowania wielu układów naszego ciała. Najpopularniejszy objaw toksycznego działania dioksyn w organizmie to pojawiający się na skórze tzw. trądzik chlorowy. Występuje w obszarach twarzy, klatki piersiowej i pleców w postaci torbieli i zaskórników będących efektem zaburzeń pracy gruczołów łojowych. Takie objawy zaobserwowano podczas jednego z najgłośniejszych przypadków zatrucia dioksynami, któremu do tej pory w niewyjaśnionych okolicznościach uległ w 2004 roku Wiktor Juszczenko.

Kolejny z układów, którego zaburzenia funkcjonowania obserwowano po wystawieniu na działanie dioksyn, to układ krwionośny. Możliwe skutki ekspozycji to miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, kardiomiopatia, przewlekłe zapalenie tętnic, które w konsekwencji mogą prowadzić do stanów zagrażających życiu, jak np. zawał mięśnia sercowego.

Wpływ dioksyn na organizm człowieka obserwuje się również w stosunku do wątroby (działają hepatotoksycznie), układu immunologicznego (zwiększają podatność na infekcje), układu hormonalnego (zaburzają pracę tarczycy i hormonów rozrodczych, często powodując bezpłodność zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn).

Współczynniki określające toksyczność dioksyn

Związki zaliczane do dioksyn różnią się poziomem toksycznego wpływu na organizm człowieka. Dla każdej z substancji można wyznaczyć współczynnik równoważny toksyczności (ang. toxic equivalency factor, TEF). Wartość TEF odnosi się do dioksyny o najbardziej toksycznym wpływie na organizm człowieka (2,3,7,8-tetrachlorodibenzodioksyna). Tej substancji przypisano wartość TEF równą 1. Pozostałe substancje charakteryzują się wartościami TEF z przedziału 0–1. Zazwyczaj narażenie na dioksyny wiąże się z obecnością różnych źródeł. Z tego powodu stosuje się kolejny równoważnik toksyczności – TEQ (ang. toxic equivalency, TEQ). Uwzględnia on stężenie wybranej dioksyny (zazwyczaj wyrażone w pg – pikogramach) oraz jej wartość TEF.

Dioksyny w żywności

Dioksyny docierają do naszego organizmu drogą wziewną, przez skórę oraz z żywnością. Szacuje się, że wraz ze spożywanymi produktami do naszego organizmu dociera około 90% całkowitej ilości tych toksycznych substancji.

Głównym źródłem dioksyn w diecie jest tłuszcz zwierzęcy. W przypadku produktów roślinnych stężenia tych toksycznych substancji są stosunkowo niższe.

Stężenie dioksyn w żywności jest zależne od warunków jej wytwarzania, m.in. środowiska, w którym hodowane są zwierzęta czy jakości pasz. Niemniej, analizując dostępne doniesienia literaturowe, można oszacować zawartość dioksyn w poszczególnych typach produktów spożywczych. Zwyczajowo podaje się ją w przeliczeniu na gram produktu lub na gram tłuszczu zawarty w wybranym produkcie.

Dioksyny w środowisku

Szacuje się, że dioksyny dostające się do organizmu człowieka drogą oddechową i przez skórę stanowią około 10% przyjmowanej dziennej dawki. Źródła dioksyn w środowisku to wszelakie procesy spalania. Poziom tych toksycznych substancji waha się w przedziale 0,001 do 6 pg TEQ/m³. Oczywistym jest, że na terenach wysoko uprzemysłowionych jesteśmy w wyższym stopniu narażeni na ich podaż.

Dioksyny w kosmetyce

Mimo iż głównym źródłem narażenia na dioksyny są produkty spożywcze i ewentualne zanieczyszczenia środowiska, te toksyczne substancje mogą się pojawiać również w innych używanych codziennie produktach. Mowa tutaj o produktach kosmetycznych i higienicznych. Dioksyny w kosmetykach będą występować, jeżeli składniki, z których zostały wyprodukowane, uprawiano w środowisku skażonym. Przykładowo pola uprawne roślin służących produkcji wyciągów kosmetycznych zlokalizowane były w okolicy spalarni śmieci.

Objawy i skutki zatrucia dioksynami

Mimo że nagłe zatrucia dioksynami raportowane są niezwykle rzadko i wiążą się z wystawieniem osoby na bezpośrednie działanie wysokich dawek tych toksycznych substancji chemicznych, warto poznać efekty towarzyszące przyjęciu toksycznej dawki.

Do najbardziej charakterystycznych objawów zatrucia dioksynami zalicza się trądzik chlorowy, przebarwienia skórne, wysypkę oraz umiarkowane uszkodzenia wątroby.

Wymienione w poprzednich akapitach efekty oddziaływania dioksyn na organizmy żywe wiążą się z długotrwałą ekspozycją i kumulacją tych toksycznych substancji w organizmie.