Otępienie – co to jest, jak leczyć, jak rozpoznać i zwalczać

Otępienie, choć kojarzy się jednoznacznie, ma wiele twarzy. Jego przyczyny są złożone, niektóre zmiany odwracalne, inne stale postępujące. Choroba zaczyna się od zapominania drobiazgów, kończy się często całkowitym uzależnieniem od pomocy innych osób w codziennych prostych czynnościach.

Czym jest otępienie? 

Otępienie to zespół wielu objawów, który jest spowodowany zaburzeniami w ośrodkowym układzie nerwowym. Posiada różną dynamikę. Może przebiegać przewlekle, charakteryzując się podobnym nasileniem objawów przez cały czas, lub postępująco (z narastaniem objawów). Zaburzenia dotyczą przede wszystkim funkcji poznawczych: procesów myślenia, orientacji w przestrzeni, rozumienia, zdolności liczenia, możliwości nauki, umiejętności językowych, pamięci czy umiejętności oceny. Wraz z postępem choroby pacjent nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować i potrzebuje pomocy przy codziennych czynnościach. 

Jak często występuje otępienie? 

Częstość występowania otępienia rośnie wraz z wiekiem. Po 65. roku życia nawet 5% ludzi cierpi na to schorzenie. Odsetek ten wzrasta do 20% w grupie osób po 80. roku życia. Średnia długość życia rośnie wraz z poprawą warunków bytowych, dostępnością do służby zdrowia i nowoczesnych metod leczenia, dlatego przewiduje się wzrost liczby pacjentów z otępieniem.  

Rodzaje otępienia 

Ze względu na wiek osoby, u której rozpoznano otępienie, można wyróżnić otępienie starcze (o późnym początku), które występuje po 65. roku życia, oraz otępienie przedstarcze (o wczesnym początku), które pojawia się przed 65. rokiem życia.  

Otępienie ze względu na pochodzenie, w kolejności częstości występowania, dzieli się również na: 

• chorobę Alzheimera,  
• otępienie naczyniopochodne,
• otępienie z ciałami Lewy’ego,
• otępienie czołowo-skroniowe,
• otępienie mieszane.  

Przyczyny otępienia 

Za objawy otępienia odpowiadają zmiany w mózgu o różnej etiologii. W chorobie Alzheimera w mózgu odkłada się nieprawidłowe białko, które upośledza jego pracę. W otępieniu naczyniopochodnym dochodzi do niedotlenienia mózgu z powodu patologii naczyń. Wymienia się tu zakrzepy, miażdżycę czy pęknięcie naczynia, w wyniku których krew nie odżywia mózgu i dochodzi do martwicy w jego niedotlenionych rejonach. Zmiany takie, w zależności od tego, jak długo krew nie była dostarczana, mogą być odwracalne. Jednak wraz z upływem czasu dochodzi do uszkodzeń, których ani organizm, ani leczenie nie są już w stanie naprawić. Otępienie mogą powodować leki, toksyny, alkohol lub związki metaboliczne. Mogą one uszkadzać tkankę nerwową i dawać objawy zaburzeń pracy mózgu. Takie zmiany często są odwracalne.  

Innymi przyczynami otępień mogą być:  

• obrażenia głowy,
• guzy mózgu,
• choroby infekcyjne,
• nadużywanie alkoholu,
• choroba Parkinsona,
• padaczki,
• choroby metaboliczne,
• choroby demielinizacyjne,
• zatrucia,
• choroby nowotworowe,
• skutki uboczne stosowania leków.  

Objawy otępienia 

Najczęściej na początku pojawiają się ubytki funkcji poznawczych. Rodzina i bliscy, ale też sam pacjent, zauważają problemy z pamięcią. Zaczynają się one od zapominania drobnych spraw, takich jak zabranie kluczy z domu, listy zakupów, dat spotkań i wizyt. Dalej dochodzi do utraty możliwości zapamiętywania bliskiej przeszłości. Pojawiają się problemy z liczeniem, orientacją w terenie – chory zapomina drogi do sklepu lub domu, gubi się podczas spaceru. Często występują zaburzenia zachowania (np. brak odczuwania radości, apatia, agresja, chory łatwo się wzrusza i płacze). Następnie dochodzą problemy z wykonywaniem aktywności, z którymi wcześniej nie było problemów, jak ubieranie się, czynności higieniczne, gotowanie. Aby rozpoznać otępienie, objawy muszą utrudniać samodzielne codzienne funkcjonowanie. 

W chorobie Alzheimera do zmian dochodzi stopniowo. Pojawiają się powyższe objawy, których nasilenie zależy od faz choroby (otępienie łagodne, średnio zaawansowane oraz bardzo zaawansowane).  

Objawy w otępieniu naczyniopochodnym zależą od obszaru mózgu, który został objęty przez niedotlenienie. Najczęściej zaburzenia obejmują małe fragmenty mózgu, jednak po wielu latach ich efekty kumulują się, prowadząc do zaawansowanego otępienia obejmującego wiele symptomów i zaburzeń. 

W otępieniu z ciałami Lewy’ego występują symptomy otępienne, parkinsonowskie (drżenie drobnofaliste – wydaje się, że pacjent liczy monety, zastyganie w bezruchu, spowolnienie mowy) oraz omamy wzrokowe. 

W otępieniu czołowo-skroniowym na pierwszy plan wysuwają się często dodatkowo zaburzenia zachowania – chory staje się impulsywny, agresywny, często mówi niestosowne rzeczy i jest bezkrytyczny w odniesieniu do własnej osoby. 

Diagnozowanie otępienia 

Aby rozpoznać otępienie, muszą występować zaburzenia pamięci oraz inne zaburzenia funkcji poznawczych, np. myślenia, orientacji, rozumienia. Zaburzenia te powinny powodować trudności w funkcjonowaniu na co dzień. Poza powyższymi objawami współwystępowanie zaburzeń zachowania, wyrażania emocji czy apatii wskazuje na rozwijający się proces otępienia.  

Należy dodać, że zaburzenia świadomości (np. utrata przytomności, senność) pojawiające się wraz z objawami otępiennymi wykluczają rozpoznanie otępienia, ponieważ wskazują na inną przyczynę choroby. W diagnostyce różnicowej należy wykluczyć inne schorzenia somatyczne (choroby różnych innych narządów, które mogą spowodować symptomy podobne do tych występujących w otępieniu) oraz schorzenia psychiczne.  

Do oceny stanu mózgu stosuje się metody obrazowe, takie jak rezonans magnetyczny czy tomografia komputerowa. Przeprowadza się też badania laboratoryjne, które mogą wskazać przyczynę objawów. 

Lekarz może wykorzystać kilka testów do oceny rozwoju otępienia. Stosuje się np. krótką skalę oceny stanu psychicznego (Mini-Mental State Examination – MMSE), która ocenia stopień zaburzeń poznawczych, oraz test rysowania zegara, w którym pacjent musi narysować zegar, wskazówki i godziny na jego tarczy. 

Leczenie otępienia i rokowanie 

Leczenie i rokowanie zależą od pochodzenia otępienia. W terapii stosuje się głównie leczenie farmakologiczne: polepszające przekaźnictwo sygnałów w mózgu oraz profilaktyczne, chroniące przed uszkodzeniem naczyń. Bardzo ważne jest leczenie chorób podstawowych, które mogą powodować objawy otępienia. W chorobie Alzheimera stosuje się leki poprawiające funkcje poznawcze, poprawiające przekaźnictwo sygnałów w mózgu oraz polepszające przepływy krwi w naczyniach mózgu. W otępieniu naczyniopochodnym najważniejsza jest profilaktyka, aby nie doszło do zaburzeń przepływu krwi do mózgu. Istotne jest prawidłowe leczenie chorób podstawowych pacjenta, które zwiększają ryzyko incydentu naczyniowego, takie jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, choroby serca itd. Gdy za otępienie odpowiadają substancje toksyczne, należy je ograniczyć lub odstawić. 

Rokowanie u chorych zależy od typu otępienia. W niektórych przypadkach, gdy za objawy odpowiadają np. niedotlenienie mózgu, niedobór witaminy B12, niedoczynność tarczycy, zatrucie tlenkiem węgla lub wodogłowie normotensyjne, zmiany mogą być częściowo lub całkowicie odwracalne. Przebieg schorzenia można spowolnić prawidłowym leczeniem chorób podstawowych, profilaktyką incydentów naczyniowych oraz terapią farmakologiczną wspomagającą przekaźnictwo sygnałów w mózgu. Niestety, choroby zwyrodnieniowe najczęściej przebiegają z powolnym postępowaniem objawów, aż do całkowitej utraty możliwości samodzielnego funkcjonowania.  

Jak uniknąć otępienia – zapobieganie 

Niestety, nie ma sposobu, który jest w stanie całkowicie uchronić człowieka przed rozwojem otępienia. Wykazano natomiast, że wyższe wykształcenie, aktywność intelektualna w starszym wieku (czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek, nauka nowych rzeczy, np. języków obcych) są związane z rzadszym występowaniem otępienia.