Pau d’Arco – skarb Inków
Ich synonimy, to: Ipe Roxo (Brazylia), Lapacho (Argentyna, Paragwaj), Taheebo (nazwa używana przez Indian brazylijskich i boliwijskich ze szczepu Calaway, którzy już od czasów starożytnych zajmowali się lecznictwem). Są to piękne, okazałe drzewa tropikalne o wysokości 4 – 6 metrów, rosnące w górach Ameryki Południowej i Środkowej do wysokości 1500 m n.p.m.
Od medycyny ludowej do badań farmakologicznych
Do wyrobu leków używa się głównie wewnętrznej warstwy kory, ale też kwiatów, trocin i soku. Od bardzo dawna różne gatunki Tabebuia są stosowane przez indiańskich uzdrowicieli do leczenia wielu schorzeń. Na przykład w boliwijskich Andach Indianie ze szczepu Calaway używali korę Taheebo do leczenia białaczek, w Nikaragui plemię Garifuna stosuje odwar z kory jako lek przeciwgorączkowy i przeciwbiegunkowy, w Meksyku plemię Huastec Mayans stosuje wywar z wewnętrznej warstwy kory do leczenia raka macicy i zewnętrznie w leczeniu owrzodzeń i ran, w Kolumbii Indianie Tikuna używają wywaru z całej rośliny do płukania bolącego gardła, w leczeniu anemii, malarii, jak też przeciwgorączkowo i przeciwbiegunkowo. Indianie peruwiańscy leczą wywarem z kory cukrzycę i nowotwory, a mieszkańcy San Martin piją taki wywar jako lek przeciw nowotworom, chorobom skórnym i dolegliwościom sercowym. W Brazylii Pau d’Arco stosuje się powszechnie w postaci herbatek, wywarów, nalewek i maści w nowotworach, cukrzycy, malarii, stwardnieniu tętnic i innych chorobach wyniszczających.
W Kostaryce robi się odwary z liści, korzeni oraz kwiatów i stosuje jako lek na ukąszenia węży, a wywar z wewnętrznej warstwy kory w bólach głowy, przeziębieniach i przeciwgorączkowo. W Gujanie robi się okłady z kory w przypadku zachorowań na pasożytnicze choroby tropikalne.
Przez ludność etniczną wszystkie występujące gatunki Tabebuia określane są jako Pau d’Acro lub Lapacho. Znanych jest około 100 różnych form, przy czym ich taksonomia jest dość skomplikowana. Bardzo często nazwy botaniczne są mylone lub zamieniane. Do ważniejszych należą: T. impetiginosa i T. avellandeae, chociaż niektórzy autorzy uważają je za jeden gatunek. W literaturze wymienia się również: T. barbata, T. caraiba, T. ipe, T. penthaphylla, T. serratefolia, T. argentea, T. chrysantha, T. incana, T. lapacho, T. nodosa, T. rosea, T. triphylla i inne. Najbardziej interesującą pod względem terapeutycznym jest T. avellandeae.
Najcenniejszym surowcem wykorzystywanym przez tubylców jest wewnętrzna część kory. Wszechstronne i wielowiekowe stosowanie tego surowca w etnicznej medycynie ludowej, praktykowane w szerokim zasięgu geograficznym, zainteresowało wielu współczesnych badaczy. W swych eksperymentach uwzględnili spostrzeżenia zaczerpnięte ze znanych ludowych sposobów leczenia oraz podjęli poszukiwania nowych nieznanych jeszcze właściwości leczniczych.
Przedmiotem badań fitochemicznych i farmakologicznych jest wewnętrzna część kory – główne źródło substancji czynnych. W mniejszym stopniu występują one także w jej warstwie zewnętrznej i w drewnie.
Substancje czynne
Pierwszą substancją czynną wyizolowaną z Pau d’Arco w 1953 r. był lapachol. Jego strukturę chemiczną określił w latach 1892 – 1896 Hooker. Jest to 1,4-nafto-chinon, dokładniej 2-hydroksy-3-(3-metylo-2-butenil)-1,4 nafto-lendion zbliżony w budowie do witaminy K, niewykazujący jednak aktywności przeciwkrwotocznej. Ma postać krystaliczną, koloru żółtego, rozpuszczalną w etanolu, chloroformie, benzenie, kwasie octowym, słabo w eterze i ciepłej wodzie. Obecność lapacholu stwierdzono także w innych roślinach z rodziny Bignoniaceae oraz w zdrewniałych częściach Hibiscus tiliaceus (Malvaceae).
W korze Pau d’Arco znajduje się około 18 różnych chinonów należących do grupy naftochinonów (wśród nich lapachol) i antrachinonów. Występowanie obu tych grup w tej samej roślinie należy w przyrodzie do rzadkości. Prowadzone badania wykazują obecność wielu innych substancji czynnych. Do ważniejszych poza lapacholem należą kwercetyna, karnasol, koenzym Q10, alkaloidy, kwasy hydrobenzoesowe oraz saponiny steroidowe.
Podstawową właściwością leczniczą lapacholu jest aktywność antyseptyczna w kierunku bakterii gram-dodatnich Staphylococcus, Streptococcus, gram-ujemnych i grzybów, np. Candida albicans. Aktywność ekstraktów z kory wzrastała w miarę zwiększania stężenia lapacholu, przy czym na ogólny efekt miały prawdopodobnie wpływ także inne substancje czynne działające synergicznie, gdyż – jak się okazało – działanie antyseptyczne wykazywały wyizolowane z ekstraktu pochodne lapacholu – lapachon alfa, lapachon beta i ksyloidon. Związki te okazały się także silnie grzybobójcze.
Antybakteryjna aktywność wspomnianych substancji polega przypuszczalnie na zaburzeniu gospodarki energetycznej i enzymatycznej mikroorganizmów. Podobny mechanizm dotyczy także działania przeciwwirusowego, stwierdzonego w przypadku wirusa Herpes simplex, polio oraz różnych wirusów grypy, AIDS i białaczki. Szczególnie aktywne są lapachol i beta-lapachon, cechujące się także właściwościami przeciwnowotworowymi.
Badania nad właściwościami leczniczymi
Działanie przeciwnowotworowe zostało poddane badaniom przez National Cancer Institute w USA. W 1968 r. NCI rozpoczął pierwszą fazę badań klinicznych. lapacholu i jego pochodnych. Związki te bardzo szybko, bo już po 6 godzinach od zastosowania, docierają do komórek nowotworowych, gdzie zakłócając reakcje tlenowe, blokują oddychanie. Aktywność przeciwnowotworową wykazały także: karnosol, ważny wymiatacz wolnych rodników, pochodne indolu – odpowiedzialne za produkcję głównego antyutleniacza, jakim jest glutation oraz niektóre furanochinony pomocne w pewnych postaciach białaczki.
Potencjalne możliwości lecznicze Pau d’Arco są znacznie większe i nie w pełni wykorzystane, m.in. działanie immunomodulujące. Potwierdziły to badania Harborna, w których małe dawki lapacholu powodowały wzrost odporności. Podobne wyniki uzyskał Wagner, stosując in vitro lapachol oraz inne naftochinony pochodzenia naturalnego. Małe dawki wyraźnie stymulowały odporność granulocytów i limfocytów, natomiast większe okazały się toksyczne. Stwierdzono również, że wzrost odporności granulocytów był znacznie większy, gdy poddane były wcześniej gwałtownemu działaniu ciepła lub zimna.
Światowej sławy botanik, prof. dr Walter Accorsi z Uniwersytetu Sao Paulo, na podstawie badań z Pau d’Arco przeprowadzonych w Szpitalu Miejskim św. Andrzeja, wykazał, że wyciągi z rośliny podawane w chorobach nowotworowych eliminują ból oraz zwiększają liczbę czerwonych krwinek. Można nim także leczyć różnego rodzaju wrzody, cukrzycę oraz białaczki.
Wspomniani badacze uważają, że immunomodyfikujące właściwości Pau d’Arco w dużym stopniu mogą tłumaczyć antywirusową i antynowotworową aktywność, wynikającą nie tyle z bezpośredniej toksyczności związków czynnych, co z ich pośredniego wpływu na wzrost odporności organizmu.
Wiadomo, że osłabienie systemu immunologicznego sprzyja pojawieniu się i pogłębianiu wielu chorób, dlatego też wzmocnienie go może przeciwdziałać niekorzystnym stanom zdrowotnym.
Zakrojone na dużą skalę badania właściwości leczniczych Pau d’Arco prowadzone są obecnie na całym świecie. Dlatego należy mieć nadzieje, że wniosą one wiele nowych danych odnośnie do właściwości leczniczych tej cennej rośliny.