Nadwrażliwość na leki
Ewa Pakuła

Nadwrażliwość na leki

Na półkach aptecznych znajdują się setki leków stosowanych w różnych chorobach. Niektóre z nich pacjenci mogą kupić bez recepty nie tylko w aptece, ale też w sklepie, kiosku czy na stacji benzynowej. A tymczasem warto pamiętać, że teoretycznie niemal każdy lek, jako substancja obca dla naszego organizmu, może wywołać reakcję alergiczną, zwłaszcza że wiele z nich ulega przemianom w naszym ustroju, dając nowe związki chemiczne.

Nadwrażliwość na leki jest zjawiskiem złożonym i zmiennym, ponieważ część reakcji polekowych są to reakcje alergiczne przebiegające z udziałem układu odpornościowego. W pozostałych przypadkach są to reakcje przebiegające bez udziału tego układu lub spowodowane defektem albo niedoborem jakiegoś enzymu. Ocenia się, że nadwrażliwość na leki stanowi około 25 procent wszystkich powikłań polekowych. Trzeba też pamiętać, że wiele leków może wywoływać podobne odczyny polekowe. Z drugiej zaś strony jeden lek może dawać różne objawy nadwrażliwości.

Do leków, które najczęściej uczulają, należą np. surowice odpornościowe, hormony i antybiotyki, sulfonamidy, salicylany i leki przeciwbólowe, związki jodu oraz te, które stosowane są na skórę w postaci maści lub kremów. Należy pamiętać, że uczulenie mogą również wywołać składniki pomocnicze zawarte w tabletce lub maści, np. konserwant czy barwnik. Wystąpienie objawów alergii nie zależy od drogi podania leku, ale po podaniu pozajelitowym reakcje są bardziej burzliwe. Osoby z chorobami alergicznymi są bardziej podatne na uczulenie na leki.

Typy reakcji alergicznych

Alergia natychmiastowa
Jest to pierwszy typ reakcji nadwrażliwości zwanej anafilaktyczną, która rozwija się bardzo szybko, nawet w ciągu kilku-kilkunastu minut od podania leku Jest to typ alergii zależnej od przeciwciał immunoglobulin E. Warunkiem wystąpienia objawów reakcji anafilaktycznej jest wcześniejszy kontakt chorego z danym lekiem, co może być nieraz zupełnie nieuświadomione w wyniku zażywania leków złożonych.

Objawami alergii natychmiastowej mogą być:

  • pokrzywka, którą cechują swędzące bąble. Utrzymują się one kilka-kilkanaście godzin, jednocześnie mogą pojawiać się nowe. Pokrzywkę mogą wywołać np. aspiryna, ampicylina, penicyliny, kodeina, morfina, rentgenowskie środki cieniujące;
  • obrzęki naczynioruchowe, które jeśli obejmują twarz, to zniekształcają jej zarys, a jeśli obejmują drogi oddechowe, to mogą prowadzić do duszności;
  • napad duszności spowodowany skurczem krtani lub skurczem oskrzeli i świszczącym oddechem – najczęściej wywoływany przez niesteroidowe leki przeciwzapalne, zwłaszcza aspirynę;
  • wysypki plamisto-grudkowe, które są bardzo częstym, obok pokrzywki, odczynem skórnym polekowym. Pojawiają się zwykle po kilku dniach stosowania leku. Najczęściej występują po ampicylinie i sulfonamidach;
  • wstrząs albo zapaść jest rzadkim, ale bardzo niebezpiecznym odczynem polekowym. Główną przyczyną wstrząsu są iniekcje leków, a objawy mogą wystąpić już w trakcie zastrzyku. W Polsce zaobserwowano przede wszystkim wstrząsy po iniekcjach penicyliny, ale zdarzały się także po rentgenowskich środkach cieniujących, pyralginie, pabialginie i dekstranie.

Odczyny cytotoksyczne
Obejmują drugi typ reakcji immunologicznej i wywołane są za pośrednictwem układu dopełniacza przez przeciwciała cytotoksyczne klasy IgM lub IgG wytwarzane  w odpowiedzi na zmienioną przez lek strukturę błony komórkowej. W wyniku odczynów cytotoksycznych dochodzi do zmian hematologicznych, takich jak; anemia hemolityczna, trombocytopenia, granulocytopenia. Polekową anemię hemolityczną mogą wywołać: penicylina, alfametyldopa, chinidyna, cisplatyna, karboplatyna. Trombocytopenia polekowa może pojawić się po sulfonamidach, chininie, chinidynie, solach złota, acetaminophenie, propylotiouracylu. Granulocytopenie polekowe należą do rzadkości i mogą wystąpić po fenotiazynie, tiouracylu, sulfonamidach, niektórych lekach przeciwdrgawkowych.

Choroby kompleksów immunologicznych
Zaliczane są do trzeciego typu reakcji nadwrażliwości.  Kompleksy te powstają głównie z przeciwciał IgG i czasem IgM. Najczęstszym objawem choroby kompleksów immunologicznych jest gorączka do 40 st. C. Często pojawiają się również wysypki, powiększenie węzłów chłonnych i bóle stawów. Objawy ujawniają się po około 7 dniach od podania leku, gdy lek jest jeszcze w surowicy krwi i wytworzą się przeciwko niemu przeciwciała. Choroba kompleksów immunologicznych może być wywołana m.in. przez penicyliny, cefalosporyny, sulfonamidy, tetracykliny, ciprofloksacynę, niesteroidowe leki przeciwzapalne, karbamazepinę, barbiturany, propranolol, tiouracyl, allopurinol.

Alergia opóźniona
Jest to czwarty typ reakcji immunologicznej nazywany też alergią kontaktową (lub późną).  Objawem alergii późnej jest wyprysk kontaktowy, który charakteryzuje się obecnością grudek, pęcherzyków i rumienia. W ciągu kilku godzin proces wyprysku może się bardzo nasilić. Rozwija się najczęściej pod wpływem kontaktu skóry z lekiem uczulającym – prostymi związkami chemicznymi. Obecnie najczęściej uczula kontaktowo neomycyna, a także konserwanty, szczególnie paraben. Reakcja ta rozwija się wolno przez 2-3 dni i często pacjent nie kojarzy faktu posmarowania skóry maścią, kremem lotionem czy aerosolem z występującymi po kilku dniach zmianami. Niekiedy do powstania zmian kontaktowych konieczne jest światło i wówczas takie schorzenia nazywane są fotoalergicznymi. Inne substancje stosowane miejscowo, które mogą alergizować, to m.in.: balsam peruwiański, olejki eteryczne, propolis, rywanol, lanolina, anestezyna, detreomycyna.

Reakcje rzekomo alergiczne
Oprócz reakcji alergicznych istnieją także reakcje rzekomo alergiczne, czyli odczyny anafilaktoidalne. Reakcje te są następstwem uwalniania mediatrów z komórek tucznych i bazofilów bez udziału mechanizmów alergicznych. W efekcie pojawiają się różnorodne objawy chorobowe, które mogą nieraz przypominać choroby alergiczne. W tym przypadku nie dochodzi do wcześniejszego uczulenia na dany lek. Objawy mogą więc wystąpić już po pierwszym podaniu leku, np.: duszność, świsty, pokrzywka, znaczny spadek ciśnienia krwi. Do leków wywołujących odczyny anafilaktoidalne należą: rentgenowskie środki cieniujące, morfina, kodeina, wankomycyna, chinolony.

Idiosynkrazja
Jeszcze innym zjawiskiem jest tzw. idiosynkrazja, która również nie zależy od mechanizmów immunologicznych. Uważa się, że  w powstawaniu idiosynkrazji duże znaczenie ma defekt lub niedobór jakiegoś enzymu. Klasycznym przykładem idiosynkrazji jest nietolerancja kwasu acetylosalicylowego lub innych leków niesteroidowych przeciwzapalnych. Wywołać ją mogą również inhibitory konwertazy angiotensyny, chinidyna i wiele konserwantów. Objawy idiosynkrazji mogą dotyczyć skóry, układu oddechowego, może pojawić się szum w uszach lub anemia hemolityczna.

Diagnozowanie alergii polekowej

Alergię natychmiastową jest łatwo zdiagnozować, ponieważ po przyjęciu tabletki leku (najczęściej antybiotyku) pacjent zaczyna czuć się źle, pojawia się obrzęk lub wysypka. Znacznie rzadziej występują inne, groźniejsze symptomy, jak zapaść lub duszność, które wymagają szybkiej interwencji medycznej. Alergię tę można wykryć próbami punktowymi lub skaryfikacyjnymi albo dzięki testom in vitro, np. RAST, ELISA, CAST.

Odczyny cytotoksyczne można zdiagnozować na podstawie badań laboratoryjnych: morfologii krwi, liczby płytek, OB, stężenia białka C-reaktywnego i odczynu Coombsa.W rozpoznawaniu choroby kompleksów immunologicznych pomocne są: morfologia krwi, eozynofilia, OB, stężenia białka C-reaktywnego, stężenia składowych dopełniacza.

Alergia późna nie jest tak łatwa do diagnozowania jak alergia natychmiastowa z uwagi na dłuższy okres między zastosowaniem leku a pojawieniem się objawów chorobowych. Często doświadczony lekarz na podstawie rozmowy z pacjentem i jego zbadania, może przypuszczać, jakiego typu alergii są zmiany na skórze i wówczas decyduje o dalszej diagnostyce. Alergię późną, kontaktową diagnozuję się za pomocą testów płatkowych, które polegają na przyklejeniu płatka nasączonego badanym alergenem na skórę na 48 godzin, po czym się go zdejmuje i poddaje obserwacji skórę przez następne 48 godzin, czy nie pojawiają się objawy wyprysku.

Powiązane produkty

Warto zapamiętać

  1. Doustne podawanie leków jest bezpieczniejsze od podawania dożylnego lub domięśniowego albo od smarowania lekiem skóry.
  2. Jednorazowe podanie leku jest lepiej tolerowane niż dłuższa terapia.
  3. Jeśli leczenie ma trwać jakiś czas, to bezpieczniejsza jest terapia ciągła danym lekiem niż przerywana.
  4. Dzieci i osoby starsze są znacznie mniej narażone na odczyny polekowe niż ludzie w średnim wieku.
  5. Mężczyźni rzadziej uczulają się na leki niż kobiety.
  6. Osoby zdrowe są mniej narażone na odczyny polekowe niż osoby ciężko chore, wymagające leczenia wieloma lekami, z upośledzoną czynnością wątroby lub nerek albo alkoholicy.
  7. Czasem uczula nie lek, ale jego pochodna powstała w organizmie lub substancja obojętna dodana do danej postaci leku.
  8. Jeśli po przyjęciu dawki leku pacjent zaobserwuje u siebie niepokojące objawy, to jak najszybciej powinien skontaktować się z lekarzem i nie zażywać kolejnej porcji leku.

Opieka farmaceutyczna

Sprzedając leki, które mogą wywoływać odczyny polekowe (szczególnie dostępne  bez recepty), warto, by aptekarz zapytał pacjenta, czy dany lek już przyjmował i czy nie jest nań uczulony, tzn. czy po jego zażyciu wystąpiły niepokojące objawy. Jeśli  nie ma takiej pewności, lepiej zaproponować inny preparat lub polecić konsultację z lekarzem.

Jeśli pacjent zgłosił się do aptekarza  z powodu wystąpienia objawów polekowych, najważniejsze jest natychmiastowe odstawienie nietolerowanego leku i podanie środków odczulających, których spory wybór jest w sprzedaży odręcznej i są to leki przeciwhistaminowe. Inne leki działające zdecydowanie silniej antyalergicznie, tj. glikokortykosteroidy, stosowane są z przepisu lekarza.

Aptekarz w aptece nie będzie miał raczej do czynienia z pacjentem we wstrząsie anafilaktycznym, ale warto wiedzieć, że  jest to stan bezpośredniego zagrożenia życia i wówczas trzeba natychmiast wdrożyć postępowanie reanimacyjne i przeciwwstrząsowe.

We wszystkich odczynach polekowych należy jak najszybciej odstawić nietolerowany lek, a jeśli istnieje konieczność dalszego leczenia, należy podać lek alternatywny z innej grupy chemicznej. Dla wszystkich najlepszą metodą zmniejszenia liczby odczynów polekowych byłoby ograniczanie  dostępu do preparatów mniej bezpiecznych. Jest to, niestety, niemożliwe, dlatego każdy z nas powinien zawsze zastanowić się przed zastosowaniem kolejnego leku, zwłaszcza samodzielnym, czy jest on konieczny.

Twoje sugestie

Dokładamy wszelkich starań, aby podane zdjęcie i opis oferowanych produktów były aktualne, w pełni prawidłowe oraz kompletne. Jeśli widzisz błąd, poinformuj nas o tym.

Zgłoś uwagi Ikona

Polecane artykuły

  • Choroby wzroku

    O wzrok warto dbać szczególnie, ponieważ jest jednym z naszych najważniejszych zmysłów, umożliwiającym spostrzeganie świata i właściwe reagowanie na to, co dzieje się wokół nas. Jednocześnie chorób oczu jest bardzo wiele i niektóre z nich dają objawy szybko, a inne rozwijają się podstępnie i powoli. Dlatego warto okresowo poddawać się badaniu okulistycznemu, które niejednokrotnie umożliwia wcześniejsze wykrycie schorzenia oczu.

  • Mononukleoza zakaźna - objawy i leczenie

    Mononukleoza nazywana także chorobą pocałunków jest jedną z rzadziej rozpoznawanych chorób zakaźnych. Co za tym idzie, świadomość społeczna w tym zakresie jest niewielka i skutkuje niepotrzebnym niepokojem w momencie rozpoznania choroby przez lekarza. Czynnikiem chorobotwórczym jest wirus Epsteina-Barra (tzw. EBV), który jest wirusem wszechobecnym. Na zakażenie szczególnie narażone są dzieci i nastolatki. Wirus, który raz zaatakował pozostaje w organizmie człowieka na całe życie.

  • Alergiczne zapalenie spojówek

    Wśród różnych dolegliwości coraz powszechniejsze stają choroby alergiczne, czyli uczuleniowe. Ich objawy zaczynają się często od dolegliwości ze strony oczu. Nierzadko skłania to pacjenta do wizyty bezpośrednio u farmaceuty w aptece po doraźną pomoc.

Porozmawiaj z farmaceutą
Infolinia: 800 110 110

Zadzwoń do nas jeśli potrzebujesz porady farmaceuty.
Jesteśmy dla Ciebie czynni całą dobę, 7 dni w tygodniu, bezpłatnie.

Pobierz aplikację mobilną Pobierz aplikację mobilną Doz.pl

Ikona przypomnienie o zażyciu leku.
Zdarza Ci się ominąć dawkę leku?

Zainstaluj aplikację. Stwórz apteczkę. Przypomnimy Ci kiedy wziąć lek.

Dostępna w Aplikacja google play Aplikacja appstore
Dlaczego DOZ.pl
Niższe koszta leczenia

Darmowa dostawa do Apteki
Bezpłatna Infolinia dla Pacjentów.

ikona niższe koszty leczenia
Bezpieczeństwo

Weryfikacja interakcji leków.
Encyklopedia leków i ziół

Ikona encklopedia leków i ziół
Wsparcie w leczeniu

Porady na czacie z Farmaceutą.
E-wizyta z lekarzem specjalistą.

Ikona porady na czacie z farmaceutą
Newsletter

Bądź na bieżąco z DOZ.pl

Ważne: Użytkowanie Witryny oznacza zgodę na wykorzystywanie plików cookie. Szczegółowe informacje w Regulaminie.

Zamnij